Posts Tagged ‘Kaçınma’

ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ

Cumartesi, Aralık 5th, 2009

 

 Öğrenme psikolojisinin konusu; davranışta meydana gelen değişmelerdir.

 Edimsel psikolojide, bir organizmanın davranışına neden olan çevresel koşullarla, sözkonusu davranış arasında ilişki kurduğumuzda davranışı açıklamış oluruz. Eğer organizma bir davranış yapıyorsa, bu davranışa etki eden mutlaka çevresel koşullar vardır.

 

 Davranışı açıklamamızın nedeni:

 1-Davranışı anlamak kolaylaşır.

 2-Davranışı yordamak kolaylaşır.

 3-Davranışı kontrol altına almak mümkün olur.

 

 Edimsel koşullanma; Bir davranışın kendi sonuçlara bağlı olarak değişikliğe uğraması sürecidir.

 Edimsel psikoloji, önceleri davranış bilimi olarak ortaya çıkmışsa da sonraları genel bir yaklaşım biçimine dönüşmüştür.

 Edimsel psikolojide iki temel kavram var; ‘uyarıcı’ ve ‘davranım’.

 Uyarıcılar; organizmanın duyu organlarını uyaran enerjidir.

 Davranım ise organizmada meydana gelen her türlü faaliyettir.

 

 Genel olarak edimsel davranışlar üçlü bir ilişki içindedir:

 Ayırt edici uyarıcı(davranıştan önce olup, davranışın yapılmasına zemin hazırlıyorlar) è Edim è Pekiştirici uyarıcı (davranıştan sonra meydana gelen ve davranışın ilerde yapılma sıklığını artıran uyarıcılardır)

 Örneğin; sınavdan önce dağıtılan sınav kağıtları, ayırt edici uyarıcıdır. Sınav sonunda alınan yüksek not ise pekiştirici uyarıcıdır.

 

 Ayırt edici uyarıcıların görevleri:

 

 1-Bu uyarıcılar, davranıştan önce ortamda vardırlar ve davranışın yapılmasına zemin hazırlarlar.

 Olumlu pekiştireç için düşünürsek; bir ayırt edici uyarıcı durumunda, organizma belli bir davranışı yaptığı taktirde, pekiştirecin gelme olasılığı yüksek demektir. Organizma belli bir ayırt edici uyarıcı sayesinde, belirli bir davranışı yapmayı öğrenir.

 2-Ayırdedici uyarıcı, olumsuz pekiştirmede de sözkonusudur. Burada ayırt edici uyarıcı iki değişik görev alır:

 a)İtici uyarıcının başlayacağını gösterir.

 b)İtici uyarıcı zaten ortamdadır. Bir davranış yapılırsa itici uyarıcı ortamdan kalkar.

 3-Ceza için ayırt edici uyarıcı, ortamdadır. Organizma, bir davranış yaparsa ceza ile karşılaşacak demektir.

 

 Olumlu pekiştireç; organizmanın bir davranış sonucunda ortama yeni bir uyarıcı katılıyor. Bu uyarıcı o davranışın ilerde yapılma sıklığını artırırsa buna olumlu pekiştireç denir.

 Olumsuz pekiştireç; organizmanın yaptığı bir davranış sonucunda ortamdaki bir uyarıcının etkisi, azalıyor ya da ortadan kalkıyor. Bu uyarıcının ortamdan kalkması, sözkonusu davranışın yapılma sıklığını artırırsa buna da olumsuz pekiştireç denir.

 

 Uyandırıcı uyarıcılar:

 Daima davranıştan önce ortamda vardırlar ve bir tepkinin ortaya çıkmasına yol açarlar. Yani bir refleks olayını başlatırlar. Öneğin; ışık azakdıkça gözbebeği küçülür.

 Uyandırıcı uyarıcının her verilişinde tepki ortaya çıkar. Oysa ayırt edici uyarıcıda davranışın olasılığı artar.

 Uyandırıcı uyarıcının açığa çıkardığı tepkiye; ‘tepkisel uyarıcı’ denir.

 Davranışı kontrol etmeyen ya da etki etmeyen uyarıcıya ise ‘nötr uyarıcı’ denir.

 

 Birincil ya da şartsız pekiştireç; doğrudan doğruya organizmanın fizyolojik durumuna hitap eden pekiştireçlerdir. Öğrenme olmadan davranışı kontrol etme olanağına sahiptirler.

 Örneğin; su, hava, yemek gibi pekiştireçlerdir. Öğrenilmelerine gerek yoktur. Çünkü, doğuştan getirilen özelliklerdir.

 İkincil ya da şartlı pekiştireç; davranışı kontrol etme sonradan öğrenilmiştir. Başlangıçta nötr olan bir uyarıcı, şartlı pekiştireç olabilmektedir.

 Örnek:

 Çalışıp para kazanıyor (SD) à Gidip döner alıyor(P) à Para kazanıyor(SR) àDöner alıyor(P) à SR / SD

  SR; önceki P için, şartlı pekiştireçken sonraki P için, ayırt edici uyarıcıdır.

  SD; ayırt edici uyarıcı.

  SR; pekiştirici uyarıcı.

    P; davranış.

 İkincil pekiştireç; kendisinden önce gelen davranış için pekiştireç rolünü, kendisinden sonra gelen davranış içinse ayırt edici rolünü oynar.

 

 Davranışın şekillenmesi; organizmanın repertuarındaki davranışları şekillendirilerek, repertuarında olmayan yeni bir davranışın (örneğin, pedala basma) ortaya çıkarılmasıdır. Yani amaç, davranışın ortaya çıkması için uygun davranışların şekillendirilmesidir.

 

 Davranış topoğrafyası; bir davranışın yapılması için hangi kasların kullanılacağının öğrenilmesidir.

 Edimsel koşullanmada birinci şart, davranışın topoğrafyası değil, belli bir davranışın açığa çıkarılmasıdır. Örneğin; önce yazı yazması öğretilir daha sonra yazıyı sağ elle yazması öğretilir.

 

 Devamlı pekiştireç; organizma istenilen davranışı yaptığı zaman her seferinde bir pekiştireç alıyor yapmadığı zamansa alamıyor. Buna devamlı pekiştireç denir.

 Batıl davranış; organizmanın istenilen davranışı yapsa da yapmasa da aynı pekiştireci alması olayıdır. Bu durumda öğrenme olmaz. Çevresel değişiklikler, organizmanın davranışından bağımsız olarak meydana geliyor demektir. Yani organizma herhangi bir davranış yaparken bir pekiştireç verilmesi, pekiştirecin verildiği an yapılan davranışın sıklığını artırır, buna da batıl davranış denmektedir. Örneğin; bireyin çalışsa da çalışmasa da iyi not alması vs.

 

 Edimsel bir davranışın kazanılması demek, bir davranışın sıklığının artırılması demektir. Bu davranış, hiç gözlenmemiş ya da ara sıra gözlenen bir davranış olabilir. Tepkisel davranışların, uyandırıcı uyarıcıları vardır. Uyandırıcı uyarıcı, ne zaman verilirse sözkonusu tepki ortaya çıkar.

 Fakat edimsel davranışların uyarıcıları yoktur. Bu nedenle edimsel davranışlar, sonuçlarıyla kontrol edilebilirler. Bu yüzden de davranışın, organizma tarafından yapılması beklenir. Pekiştireç de davranıştan sonra ortaya çıkmaktadır.

 

 Davranışın sönmesi; pekiştirilen bir davranışın, pekiştirilmeyip sıklığının azalmasına denir.

 Sönmeye direnç; bir davranış pekiştiricisiz olarak kaç defa ve ne kadar süreyle yapılıyor ona denir.

 

 Sönmeye direnci etkileyen değişkenler:

 

 1-Pekiştirme tarifeleri; örneğin, sönme direnci en fazla olan tarife, ‘değişken oranlı tarife’dir (VR): En az olansa ‘sabit fasılalı tarife’dir(FI).

 2-Organizmanın yaşantısı; geçmişte sönme yaşantısı olmayan organizmanın yaşantısının sönmesi daha zor olurken, yaşantısında sönme olayı varsa daha kolay olmaktadır.

 3-Pekiştiricinin şiddeti ve miktarı, sönmeye direnci etkilemektedir. Şiddetliyse kolay, şiddetsizse de daha kolay sönmektedir.

 

 Kendiliğinden geri gelme; sönmüş davranışın tekrar gözlenmesidir. Eğer bir davranış bir kez söndükten sonra hiç geri gelmiyorsa o davranış tamamen sönmiş demektir. Devamlı geri geliyorsa, organizma o davranışa çok dirençli demektir.

 Ayırt edici uyarıcıların iki işlevi vardır:

 

 1-Genelleme:

  a)Uyarıcı genellemesi; bir davranışın değişik ayırt edici uyarıcılarla görülmesi olayıdır.

  b) Davranım genellemesi; bir ayırt edici uyarıcı durumunda değişik davranışların ortaya çıkması olayıdır.

 2-Ayırt etme; organizmanın bir uyarıcı durumunda o davranışı yapması başka bir uyarıcı durumunda o davranışı yapmaması.

 Ayırt etmenin olması için, bir davranış sadece belli bir ayırt edici uyarıcı durumunda pekiştirilmeli, diğer durumlarda pekiştirilmemelidir.

 

 Davranışta kontrast; bir ayırt edici uyarıcı durumunda, davranışın pekiştirilmesiyle davranışta artma, pekiştirilmeme durumunda azalma görülmesidir.

 

 Bir organizmanın belirli bir davranışı yapmamasını nasıl engelleriz?

 1-Söndürürüz,

 2-Cezalandırırız,

 3-Organizmayı ortadan kaldırırız,

 4-Organizmanın o davranışla elde edeceği sonucu başka davranışlarla elde etmesini sağlarız,

 5-Doygunluk sağlarız.

 

 Ceza; organizmanın istenmedik bir davranış yapması sonucu, bir itici uyarıcıya maruz kalması ya da olumlu pekiştireçten yoksun kalmasıdır.

1-Ceza, verildiği sürece etkilidir. Ceza için ayırt edici uyarıcı, ortamdan kalktığı anda davranış, eskisinden daha sık bir şekilde ortaya çıkar. Bu yüzden, ceza için ayırt edici uyarıcının her zaman ortamda bulunması gerekir.

2-Eğer bir davranış cezalandırılıyorsa, her seferinde cezalandırılmalıdır.

 

 Kaçma; itici bir uyarıcıya maruz kalan organizmanın bir davranış yaparak bu uyarıcıdan kutulması ya da bu uyarıcının etkisinin azalmasıdır. Örneğin; başağrısı başladıktan sonra ilaç almak.

 Genellikle kaçmayı, kaçınma izler.

 

 Kaçınma; organizma itici bir uyarıcıya maruz kalmadan, sözkonusu muhtemel itici uyarıcıyı, geciktirici davranıştır.

 Örneğin; başağrısı gelmeden önce ilaç alarak başağrısını başka bir itici uyarıcıya kadar geciktirmektir.

 Zamanlı kaçınma koşullama; organizmanın itici uyarıcının gelmesine yakın sürelerde yüksek davranış göstermesi ve davranışa son vermesidir.

 

 Pekiştirme tarifeleri:

 

 Pekiştirme tarifeleri; bir davranışın ne zaman ya da kaçıncı tekrardan sonra pekiştirileceğini gösteren tarifelerdir.

 

 Pekiştirme tarifeleri ikiye ayrılmaktadır:

 1-Oranlı tarifeler,

 2-Fasılalı (aralıklı) tarifeler.

 

 Oranlı tarifeler; organizmanın pekiştirici olabilmesi için birden fazla davranım yapması gerekir.

 Fasılalı tarifeler; organizmanın pekiştireç alabilmesi için belirli bir süre beklemesi ve o sürenin bitiminde de uygun davranışı yapması gerekir.

 Oranlı tarifeler:

 a)Sabit oranlı tarifeler (FR),  b)Değişken oranlı tarifeler (VR)

 Fasılalı tarifeler:

 a)Sabit fasılalı tarifeler (FI),  b)Değişken fasılalı tarifeler (VI)

 

 Sabit oranlı tarife (FR); organizmanın pekiştireç alabilmesi için tamamlaması gereken davranış sayısı her seferinde aynıdır

 Örneğin; organizma üç davranışta bir pekiştireç alıyorsa, tekrar pekiştireç olabilmesi için başa dönmesi gerekmektedir.

 Değişken oranlı tarife (VR); organizmanın pekiştireç olabilmesi için, tamamlaması gereken davranış sayısı her seferinde farklıdır.

 Burada sayılar, tamamen tesadüfidir. Matematiksel bir ilişki kurulmaz. Kurulursa sabit oranlı olur. Sayılar düzenli olduğunda, organizma bunu anlıyor ve davranışın topoğrafyası belirlenmiş oluyor.

 Oranlı tarifelerde tarife zayıfladıkça (daha fazla sayıda davranışa pekiştireç verilmesi), davranım sayısı artar.

 Zayıf tarife; davranım sayısının gittikçe artırılarak pekiştireç verilmesidir. Yani organizmanın, pekiştireç alabilmesi için davranış sayısını her seferinde artırması gerekir.

 Zorlanma; oranlı tarifelerde, oranın aniden yükseltilmesi sonucu davranışta görülen duraklamadır.

 Davranışı en güçlü sürdüren; ‘değişken oranlı tarife’dir Bu tarife en zor sönen tarifedir. Sönmeye direncin en düşük olduğu tarife; ‘sabit fasılalı’dır.

 Sabit fasılalı tarife; organizmanın pekiştirici alabilmesi için beklemesi gereken süre, her seferinde aynıdır.

 Değişken fasılalı tarife; organizmanın pekiştireç alabilmesi için beklemesi gereken süre, her seferinde farklıdır.

 Örneğin; organizma üç dakika bekledikten sonra uygun davranışı yapıyor ve pekiştireci alıyor.

 Ardaşık tarife; bir tarife diğerine eklendiği zaman meydana gelen ‘katışık tarife’ye denir.

 

 Davranışın sıklığını etkileyen değişkenler:

 

 1-Tarifenin cinsi; davranışın hangi tarife ile pekiştirildiğidir.

 2-Tarifenin zayıflığı; özellikle oranlı tarifelerde tarife zayıfladıkça, organizmanın davranış sıklığı artar.

 Fasılalı tarifelerde, batıl davranışın ortaya çıkışını engellemek için sürenin sonunda organizmanın uygun davranışı yapması ve pekiştirecin verilmesi gerekir.

 Uygun davranışı yapmayıp beklediği süre, tarifenin süresi değildir.

 

 Davranımlar arası süre ya da IRT: (İki davranım arasında geçen süre)

 

 Oranlı tarifelerde, kısa IRT ler ayrımlı olarak pekiştirilir. IRT ler kısaldıkça, organizmanın pekiştirici olma olasılığı artar. IRT ler uzun olduğu zaman, organizmanın davranım sayısı düşüktür. Dolayısı ile pekiştireç olma olasılığı düşüktür.

 Oranlı tarifelerde, davranışın sıklığını etkileyen bir değişken de oranın kendisidir. Bu tarifelerde bir davranış, kendinden önceki bir davranış için ayırt edici uyarıcıdır. Bu nedenle oranlı tarifeler; şartlı, ikincil pekiştireçlerdir.

  Oranlı tarifelerde, davranışın sıklığını etkileyen değişkenleri toparlarsak:

 1-Kısa IRT lerin, ayrımlı olarak pekiştirilmesi.

 2-Oranın kendisi, şartlı pekiştireç haline gelmektedir.

 3-Davranım sayısı.

 Fasılalı tarifelerde ise organizma pekiştiriciyi aldığı an, davranışı kesiyor sonra yavaş yavaş tekrar davranışta bulunur.

 

 Tepkisel koşullama:

 

 Tepkisel davranışlar, bir anlamda refleks tepkilerden oluşuyor. Bunlar, içgüdüsel olarak ortaya çıkan davranışlardır. Yani doğuştan getirilen davranışlardır.

 Tepkisel koşullama; herhangi bir tepkiyi, başlangıçta nötr olan bir uyarıcının kontrolü altında tutma olayıdır.

 Koşulsuz uyarıcı ise bir tepkiyi, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkartma özelliğine sahip uyarıcıdır. Buna bağlı olarak, açığa çıkan tepki ise koşullu tepkidir.

 Koşullu uyarıcı; başlangıçta nötr olan ve koşulsuz uyarıcıyla birlikte bulunma sonucu, koşulsuz tepkiyi ortaya çıkarmaya başlayan uyarıcılara; koşullu uyarıcı denir. Bu uyarıcıya bağlı olarak ortaya çıkan tepkiye ise ‘koşullu tepki’ denir.

 Örneğin; şiddetli ışık à gözbebeğinin büyümesi.

                     Yiyecek à salya

 

 Bir nötr uyarıcı nasıl koşullu uyarıcı haline getirilebilir?

 a) Zamandaş koşullama; önce koşullu uyarıcı verilmeye başlanır. Bundan en geç, 5 saniye sonra koşulsuz uyarıcı verilir.

 b) Gecikmeli koşullama; teknik olarak zamandaş koşullamayla aynıdır. Fakat koşulsuz uyarıcı, koşullu uyarıcının başlamasından en az 5 saniye sonra verilir. Zamandaş koşullamadan farkı; sürededir.

 c) İzli koşullama; koşullu uyarıcı verilip bittikten sonra koşulsuz uyarıcı veriliyor. Bu işlem, defalarca yapıldıktan sonra koşullu uyarıcıyı yalnız verdiğimizde, bittikten sonra koşullu tepki ortaya çıkıyor. İki uyarıcı arasında süre; yarım saniyedir.

 d) Ters koşullama; önce koşulsuz sonra koşullu uyarıcı veriliyor. Bu yüzden, davranışı kontrol edici özellik taşımaz.

 e) Zamanlı koşullama; bir koşullu uyarıcı yoktur. Koşulsuz uyarıcı tek başına defalarca verilir. Arada geçen zaman, koşullu uyarıcı haline gelir. Ve bir süre sonra koşulsuz uyarıcının verilmediği durumlarda, tepki ortaya çıkar. Bu tepki de koşullu tepkidir. İki uyarıcı arasında geçen süre 3 saniyedir.

 

 Tepkisel koşullamanın özellikleri:

 

 1-Herhangi bir organizma, tepkisel koşullamada kullanılabilir.

 2-Organizma, koşullu ve koşulsuz uyarıcılar arasındaki zaman ayırt etmeyi öğrenebilir.

 3-Hemen her zaman her türlü uyarıcı, koşullu uyarıcı olarak kullanılır.

 4-Koşulsuz uyarıcının niteliği, koşullu tepkinin niteliğini belirler. Örneğin; koşulsuz uyarıcı ‘yemek’ ise koşullu tepki de bununla ilgilidir. (Salya salgılamak gibi)

 5-Koşullu ve koşulsuz uyarıcının zaman bakımından yakınlığı önemlidir. Bu ikisi arasındaki zaman süresi artarsa, koşullu uyarıcı etkinliğini kaybeder.

 6-Koşullu uyarıcının şiddeti, koşullanmayı etkiler. Özellikle itici uyarıcılar (şiddetli elektrik şoku gibi), koşullu uyarıcılar olarak kullanılacaksa bunların şiddeti çok önemli hale gelir. Çünkü genel olarak, organizmalarda refleks hiyerarşilerinden sözedilir. Refleks hiyerarşilerinin, üst basamaklarındaki refleksler hem çabuk olarak ortaya çıkmakta hem de vücudun her tarafında gözlenir. Yani bir koşulsuz uyarıcı, birden fazla tepki ortaya çıkarmaktadır. Bu refleks, ‘üstün bir refleks’tir.

 Oysa şiddetli bir ışık karşısında sadece gözbebekleri büyür. Üstün bir refleksin koşulsuz uyarıcısı daha aşağı düzeydeki bir tepki için, koşullu uyarıcı olarak kullanılamaz.

 Üstün refleks; bir koşulsuz uyarıcının, birden fazla tepki ortaya çıkarmasıdır.

 Karşıt koşullama; güçlü refleksin koşulsuz uyarıcısını, zayıf refleks için koşullu uyarıcı yapılmak isteniyor. Ancak bu işlem yapıldığında, işlem tersine dönüyor. Yani zayıf refleksin koşulsuz uyarıcısı, güçlü refleks için koşullu uyarıcı durumuna geliyor.

PSİKOLOJİYE GİRİŞ -2

Perşembe, Kasım 26th, 2009

 

  DİL ÖĞRENİMİ:

 

 Çocukların dil öğrenimi birkaç adımda gerçekleşmektedir:

 

 1.adım, ‘kelime öğrenimi’; yeni doğan çocukta kelime bilgisi yoktur. Sadece çeşitli sesler çıkarır. Bağırma, ağlama vs.

 Birinci ayın sonundan sonra açlık, susuzluk, rahatsızlık gibi hallerini çıkarılan seslerle anlatmak için kullanır. Nerde olursa olsun bebeklerin çıkardıkları sesler başlangıçta hep aynıdır. İşittiği dil ne olursa olsun, bebeğin çıkardığı ilk anlamlı sesler a, e gibi dilin gerisinden ve gırtlaktan gelen sesler ile b, m, p, t gibi dilin ön kısmından ya da dudaktan çıkarılan seslerdir.

 İkinci aydan itibaren a, ay, uy gibi ünlüleri çıkarmaya, 4-6 aylar arasında ise ma, mu, da gibi sesleri çıkararak kendi kendilerine konuşabilirler. 9-10. aylar civarında bebeklerin çıkardıkları gelişi güzel sesler azalır. Ve ilerde çıkacak olan ilk kelimenin temelini oluşturacak olan sesler yoğunluk kazanmaya başlar. Bu sesleri, konuşulan seslerin temel taşları olarak düşünmek mümkündür. İlk kelimenin ne zaman telaffuz edileceği bir bebekten diğerine değişmektedir. Bununla birlikte bu çoğunlukla 1 yaş civarına rastlar.

 Bebeğin çıkardığı kelimeler genellikle aynı hecelerin tekrarından oluşan; ‘baba’, ‘dede’ gibi kelimelerdir.

 Çocuğun ilk kelimeyi çıkarmak için geçirdiği aşamalara paralel olarak sözel ayırt etme yeteneği yani söylenilenleri anlama yeteneği de gelişir. İlk kelimenin söylenilmesinden yaklaşık 1-2 ay önce bebek, “baba kaşığı al” gibi basit emirleri anlamaya başlar. Bu da anlama yeteneğinin, konuşma yeteneğinden önce geliştiğine işaret eder.

 Doğumun yaklaşık ilk yılının sonunda çıkmaya başlayan ilk kelimeler, başlangıçta kişiler ve nesneler için kullanılan birer isimdir. Ancak kısa bir süre sonra bebek, tek bir kelime ile bütün cümleyi ifade edebilecek istek, emir ve niyetleri ifade etmeye başlar. Yani tek kelimeyle, birçok karmaşık şey ifade etmeye başlar. Örneğin; “top masanın altına kaçtı” gibi anlamlar ifade eder.

 Bu tip tek kelimelik cümlelere; ‘holophrase’ denir. Bu konuşma tarzına ise ‘holophrastik konuşma’ denir.

 

 2.Adım, ‘kavram öğrenme’; kavram birçok bakımdan farklı olan nesnelerin ortak bir özellik açısından bir kategoride sınıflandırılmasına yardım eden bir etikettir. Örneğin; kız, erkek, balık gibi kavram isimleridir.

 Kavram öğrenirken çocuk herhangi bir etiketi ya da ismi tek bir durum, nesne ya da canlı için değil, uygun özelliğe sahip durum, nesne ve canlıların tümü için kullanmayı öğrenir. Örneğin; başlangıçta ‘balık’ kelimesi sadece akvaryumda bulunan şeye işaret etmek için değil suda yaşayan ve belirli özellikleri olan tüm canlılara işaret eden bir kavram olduğunu öğrenecek ve bu kavramı uygun yerlerde kullanacaktır.

 

 3.Adım, ‘cümle kurma’; İlk cümlenin kurulması yaklaşık 18. ayı alıyor. Ancak bu dönemdeki cümlelerin çoğu iki kelimeden oluşan ve genellikle gramer açısından yanlış cümlelerdir. Örneğin; “baba, atta gitti”, gibi cümlelerdir.

 Çocukların kendi dillerinin gramer yapılarını anlamaları 48 ila 60. ay (4-5 yaş) civarlarına rastlar.

 

Çocuklar hangi mekanizma ile öğrenirler?

 Bu konuda ilk görüşler öğrenme kuramlarıdır. Ve bu kuramlar arasında dil gelişimi üzerinde en fazla duran Skinner’dir. Ona göre dil; diğer davranışlarımızın çoğu gibi edimsel koşullanma yoluyla öğrenilir. Sözel davranışlarımızın temelinde yatan şey, çocuğun çıkardığı bazı seslerin çevre tarafından pekiştirilmesidir.

 Skinner’a göre çocukların çıkardıkları ses ya da heceler edimsel davranışlardır. Çünkü, çocuk bunu uyarıcısız, istemli kendiliğinden yapıyor. Ve tüm edimsel davranışlar gibi kendi çıkardığı sonuçlara karşı duyarlıdır. Yani tekrarlama olasılıkları, ortaya çıkardıkları sonuçlar tarafından kontrol edilebilir. Dil öğrenmeyi sağlayan temel mekanizma budur.

 Skinner’a göre, bebek konuşmaya başlamadan önce değişik sesler çıkarmakta ve bu seslerden bazıları günlük dildeki seslere benzemektedir. Ana-baba bu benzeyen sesleri seçici olarak pekiştirmekte ve dolayısıyla çocuğun bu sesleri daha iyi çıkarmasına yol açmaktadır. Başlangıçta bu pekiştirme, dilde kullanılan bir kelimeye çok az bir benzerliği olan sesler için yapılır. Örneğin; çocuğun çıkardığı ‘baa’ sesi ‘baba’ sözcüğüne benzediği için pekiştirilir.

 Skinner, hecelerle kelime söylenmesine ‘baba, dede’ gibi ‘kademeli yaklaşım der. Bu yolla bir davranışın öğretilmesine ise ‘davranışın şekillendirilmesi’ adını verir.

 Çocuk yine pekiştirme yoluyla hangi kelimeleri nerede kullanacağını da öğrenir.

 Kısaca Skinner’a göre, öğrenme bir pekiştireçtir.

 Diğer bir öğrenme kuramcısı, Bandura’dır. Ona göre de çocuk, koşullanma ve taklit yoluyla öğrenir.

 Bir başka öğrenme kuramcusı ise Chomsky, bir psikolog olmaktan çok bir dilbilimcidir.

 Chomsky, ilk kelimelerin öğrenilmesinde pekiştirme ve taklidin rol oynadığını kabul etmekle birlikte, dil gelişiminin sadece bu mekanizmalarla açıklanamayacak kadar, uzun bir süreç olduğunu vurgulamakta ve dil gelişimiyle ilgili öğrenme kuramları çerçevesinde yapılan bazı açıklamalara da karşı çıkmaktadır.

 Ona göre bir dildeki cümleler ‘yüzeysel yapı’ ve ‘derin yapı’ olmak üzere iki tür yapıya sahiptir.

 Yüzeysel yapı; konuşulan dilin gramer kurallarının gerektirdiği yapıdır. Örneğin; “Ali yardıma hazırdır”, cümlesini ele alalım. Bu cümlede ‘Ali’ isim, ‘yardıma’ dolaylı tümleç, ‘hazır’ fiil, ‘-dır’ eki ise yardımcı fiildir. Bu cümle gramer kurallarına göre, bir araya getirilmiş kelimelerden oluşmaktadır.

 Chomsky’e göre cümlenin ‘derin yapısı’ ise cümlenin ifade ettiği anlamdan oluşur. Ona göre, yüzeysel yapısı aynı olan iki cümlenin derin yapıları aynı olabilir.

 Örneğin; “öğretmen Ali’ye soru sordu”, “öğretmen tarafından Ali’ye soru soruldu” bu iki cümlenin yüzeysel yapılarının farklı olmalarına rağmen derin yapılarını aynıdır.

 Chomsky’e göre cümlelerin derin yapılarını anlayabilmek, dili öğrenmek ve kullanmanın en temel gereklerinden biridir. Oysa cümlelerin derin yapıları doğrudan doğruya söylenmez, söylenen ya da işitilen yüzeysel yapıdır.

 Hiçbir zaman doğrudan doğruya söylenmedikleri ya da işitilmedikleri için bir çocuk derin yapıyı pekiştirme ya da taklit yoluyla öğrenmesi mümkün değildir.

 Buna rağmen Chomsky’e göre 5-6 yaşlarındaki çocuklar kendi dillerinin derin yapılarını anlayabilmekte ve cümlelerin yüzeysel yapılarına değişik anlamlar vermek suretiyle başarıyla değiştirebilmektedirler. Dolayısıyla dilin öğrenilmesi pekiştirme ve taklit dışındaki bazı mekanizmaları gerektirmektedir. Hepimiz belirli gramer kurallarını kullanarak sonsuzca cümleler kurarız. Yani dilde belirli kurallar ölçüsünde bir yaratıcılık var.

 

 Hatırlama:

 

 Hatırlama; ‘bellek’ dediğimiz olgu sayesinde olur.

 Hatırlamanın türleri:

 

 1-Yeniden bütünleştirici hatırlama; bu hatırlamada geçmişte yaşadığımız bir olay, bu olayın geçtiği yer ve zamanla hatırlanır. Bu hatırlamaya bu ismin verilmesinin nedeni; geçmişteki bir olayı, bu olayla ilgili bir ipucuna dayanılarak bir bütün olarak hatırlanmasıdır. Yani bir ipucu, bütün olayın hatırlanmasını sağlar.

 Bu tür hatırlama şart olmamakla beraber genellikle detaylı ve gereksizdir.

 

2-Yeniden bütünleştirmeksizin hatırlama; bu tür hatırlama, geçmiş bir yaşantı ya da öğrenmenin gerçekleştiği yer ve zaman bellekte yeniden yapılandırılmaksızın hatırlanmasıdır.

 Örneğin; ne zaman ve nerde öğrendiğimizi hatırlamaksızın ezberimizde olan bir şiiri okuyabiliriz, bisiklet sürebiliriz.

 

 3-Tanıma; tanımayı hatırlamadan ayıran şey, bazı durumlarda hatırlama sözkonusu olmaksızın tanımanın mümkün olmasıdır.

 Örneğin; gördüğümüz birini tanıyıp, ismini hatırlamamız gibi durumlardır.

 Tanımada iki tür hata sözkonusudur:

 a)Bazen gerçekte belleğimize kaydedilmemiş olan bir şeyi tanıyor olduğumuzu düşünebiliriz. Zaman zaman gördüğümüz yeni bir ortamda daha önce bulunmuş gibi oluruz.

 b)Gerçekte hafızaya kaydedilmiş olan bir şeyin tanınmamasıdır.

 

 4-Yeniden öğrenme; hatırlamanın bir başka biçimidir. Önceden aşina olunan birşeyin, aşina olunmayan eşit düşünüşteki birşeyi başka şeyde daha çabuk öğrenilmesidir. Yani önceden bilinen bir materyal tamamen unutulsa bile tekrar öğrenilmesi daha çabuk olur.

 

 Unutma:

 

 Bu konuda 3 değişik yaklaşım vardır:

1-Bellek izlerinin bozulması.

2-Bozucu etkiler.

3-Güdüsel ya da maksatlı unutma.

 

 1-Bellek izlerinin bozulması görüşüne göre; öğrendiğimiz her yeni şey ya da yeni yaşantı beynimizde hatırlanmayı sağlayacak bir tür fiziksel iz bırakır. Bu izlere, ‘bellek izi’ denir. Unutmaya yol açan şey, zamanla fizyolojik süreçler nedeniyle bu izlerin bozulmasıdır. Örneğin; yarım yamalak öğrendiğimiz şeylerin ya da romanların, filmlerin ayrıntılarının kısa zamanda unutulması bu görüş çerçevesinde açıklanabilecek olaylardır.

 Buna karşılık, hiç pratik yapmaksızın yıllar geçmesine rağmen bisiklet sürmesini, yıllar geçmesine rağmen hiç tekrar yapılmadığı halde bir şiirin ezberden okunması yine bu görüşle açıklanmaktadır.

 

 2-Bozucu etkiler; unutma olayını öğrenmeyle hatırlama arasında geçen sürede öğrenilen yeni şeylerin bozucu etkisiyle açıklar. Yani bu görüşe göre untmaya neden olan şey; öğrenme ile hatırlama arasındaki zaman aralığı değil, bu zaman aralığında öğrenilen yeni şeylerdir.

 Yeni öğrenilen bir materyalin daha önce öğrenilen şeylerin hatırlanmasını güçleştirmesine, ‘ket vurma’ denir.

 Ket vurma; ileriye doğru ve geriye doğru olmak üzere kendini iki biçimde gösterir.

 Yeni öğrenilen şeylerin önceki bildiklerimizi hatırlamayı zorlaştırmasına ‘geriye doğru ket vurma’ adı verilir.

 Daha önceden bildiğimiz bir şeyin yeni öğrendiğimiz bir şeyi hatırlamayı zorlaştırmasına ise ‘ileriye doğru ket vurma’ denir.

 

3-Güdüsel ya da maksatlı unutma; bu görüş unutma olayını ‘bastırma’ adını verdiğimiz bir mekanizma ile açıklar.

 Bastırma; bireyin kaygı uyandıran düşünce, yaşantı çatışmalarını bilinçaltına iterek orada baskı altında tutması ile kendini gsteren bir savunma mekanizmasıdır.

 Bu görüş, önceki iki görüşün aksine hiçbir yaşantı ya da öğrenmenin bellekten silinmediğini vurguluyor. Yani bu görüşe göre, unutma diye bir şey yoktur. Ancak hatırlamamak sözkonusudur. Eğer bir şey hatırlanamıyorsa bunun sebebi, hafızadan bir şeyin silinmesi değil, kişiyi rahatsız ettiği için bilinçaltına itilmesidir.

 

 Bellek sürekli midir? Ya da öğrendiğimiz bazı şeyler hafızadan tamamen silinebilir mi?

 Bellek izlerinin silinmesi, bu soruya ‘evet’ derken, güdüsel ve maksatlı unutma görüşü ise ‘hayır’ cevabını vermektedir.

 Bozucu etki kuramı ise yoruma bağlı olarak yukardaki iki görüşü destekliyor gözükmektedir. Yani bu kurama göre, eski materyalin araya giren yeni materyali bellek izlerinden silerek, eski öğrendiklerimizin hatırlanmasının yol açtığı kabul edilirse, bellek izlerinin silinmesi kuramı gibi bu soruya ‘evet’ der.

 Araya materyalin sadece eskilerini hatırlamasını engellediği kabul edilirse bozucu etki kuramı, güdüsel ya da maksatlı unutma kuramı gibi bu soruya ‘hayır’ diyecektir.

 Belleğe kaydedilen bir materyalin tamamen silinmesi ya da sadece hatırlanmaması şeklindeki bu iki zıt görüş, ‘iz bağını unutma’ ya da ‘ipucu bağını unutma’ olarak adlandırılır.

 İz bağını unutma; bellek izinin gerçekten kaybolması sonucunda ortaya çıkar. Bu tür unutmada öğrenilen ya da yaşanılan olay, bellekten silinmiştir.

 İpucu bağını unutma da ise hatırlanacak materyal bellekte depolanmış durumda durmakta fakat hatırlama için gerekli kritik bir ipucu bulunmadığı için hatırlanamamaktadır. Günlük dildeki ‘dilimin ucunda’ deyimi buna örnek olarak verilebilir.

 Şimdiye kadar gördüğümüz unutma kuramlarının hiçbirisi, unutma olayını tam olarak açıklayamamaları, bazı kuramcıları, ‘iki süreçli bir bellek kuramı’ önermelerine yol açmıştır.

 Bu kuramcılara göre, yaşantılarımızın ya da öğrendiklerimizin belleğimizde depolanmasında birbirinden farklı iki süreç ya da iki mekanizma işlemektedir.

 Bunlardan birincisi, kısa bir süre önce öğrenilen şeylerin ya da yaşantıların belleğe depolanmasını ve hatırlanmasını, ikincisi ise iyi tekrarlanmış ve belleğe iyice yerleşmiş bilgilerin hatırlanmasını sağlamaktadır.

 Bu iki depolanma süreci ya da mekanizması, ‘Kısa süreli bellek’ ve ‘uzun süreli bellek’ olarak adlandırılmaktadır.

 Kısa süreli bellek; örneğin, rehberden baktığımız bir telefon numarasını, bu numarayı çevirecek kadar bir zaman süreci içinde hatırımızda kalmasını sağlamaktadır.

 Kısa süreli belleğe kaydedilen bilgilerle, iyi tekrarlanan şeyler uzun süreli belleğe aktarılırlar. Ve bu bellekte gerektiği zaman hatırlanmak üzere muhafaza edilirler.

 Uzun süreli belleğe kaydedilen bilgiler de zaman zaman unutulabilirler. Ancak bu unutma, ipucu bağını unutma şeklindedir. Yani kritik ipucu, akla geldiğinde sözkonusu yaşantı, öğrenme hatırlanacaktır.

 Kısa süreli bellekteki unutma ise iz bağını unutmadır. Yani silinen bir bilginin tekrar hatırlanması mümkün değildir.

 

 Algı:

 

 İnsanların davranışlarının büyük bir bölümü çevreyi algılayış şekilleri tarafından tayin edilir. Bu nedenle algı konusu, psikolojide önemli bir konudur.

 Algı terimi, içinde yaşadığımız çevrenin bize nasıl göründüğüne, çevreden aldığımız seslerin nasıl yorumlandığına, yediğimiz şeylerde bize verdiği tada işaret etmek için kullanılır Yani algı olayı, çevremizden veya içimizden gelen uyarıcılara duyu organlarımız tarafından kaydedilmesi olayı değil, bu uyarıcıların yorumlanmış şekline işaret etmek için kullanılır.

 Başka değişle algılarımız, duyu organlarımız tarafından kaydedilen uyarıcıları, duyum kanalları yoluyla beynimize iletilmesi sonucunda ortaya çıkar. Duyum kanalları, alıcı bir organ ve alıcı organ da beyine giden sinir liflerinden oluşur. Çevremizdeki fiziksel deneyler duyu organları tarafından alınarak sinir liflerine aktarılır. Ve sinir liflerinde belirli bir hareket başlatır. Sinir liflerindeki bu hareket sayesinde fiziksel enerji, sinir enerjisi haline getirilir. Sinir enerjisi haline dönüştürülen fiziksel enerji, beynimize ulaştırılır. Ve beynimizin ilgili bölümleri tarafından değerlendilir. Ancak bu değerlendirmeden sonra, algı olayı ortaya çıkar.

 

 Algı ve Beyin:

 

 Çevreden gelen uyarıcılar bakımından, oldukça karmaşık bir dünyada yaşıyoruz. Belirli bir anda duyu organlarımız, binlerce değişik uyarıcı tarafından uyarılmaktadır. Çevremizdeki nesnelerin şekilleri, renkleri vs. bir anda diğerine değişmekte, işittiğimiz şeyler bir uğultudan ileri gitmemektedir. Bununla beraber biz çevremizdeki nesneleri, şekilleri, renkleri bize hep aynı olarak görünmektedirler. Yani içinde yaşadığımız çevreyi belirli bir düzeni olan çevre olarak algılarız. Bu durum, duyu organlarımız yoluyla kaydedilen uyarıcıların beynimizin ilgili bölmelerine organize edilmesi ve şekillerinin değiştirilmesi sayesinde olmaktadır.

 Duyu organlarımız tarafından kaydedilen uyarıcıların, anlamlı algısal uzantılar haline dönüştürülmesi, şu mekanizmalar halinde mümkün olmaktadır (bu mekanizmalara, ‘algının özellikleri’ adını vermekte mümkündür):

 

 *1-Algının seçiciliği özelliği; algının en belirgin özelliği, onun seçici olmasıdır. Duyu organlarımız son derece fazla uyarıcı tarafından uyarıcı etkilenmektedir. Ancak biz bu uyarıcılardan, seçicilik sayesinde sadece bir kaçını algılarız.

 Belirli bir anda duyu organlarımızı etkileyen uyarıcılardan, hangilerini seçerek algılayacağımızı 2 grup etken belirler:

 Bunlar; (1) uyarıcıya ait özellikler, (2) algılayana ait özellikler,

 

 I-Uyarıcıya ait özellikler:

 a)Şiddet; çevreden gelen uyarıcılarda, büyüklük, parlaklık yani şiddet bakımından daha dikkat çekici uyarıcılar öncelikli olarak algılanacaktır.

 b)Kontrast (zıtlık); birlikte bulunduğu diğer uyarıcılarla zıtlık oluşturan bir uyarıcının algılanma olasılığı daha yüksektir. Örneğin, bir dizi siyah noktanın içinde beyaz bir nokta daha kolay algılanacaktır.

 c)Tekrar; bir uyarıcı ne kadar çok tekrarlanırsa algılanma olasılığı o kadar çok yükselecektir.

 d)Hareket; hareketli bir nesne, duran bir nesneye göre daha çabuk algılanır.

 e)Gariplik; belirli bir ortam içinde alışılmadık veya garip bir uyarıcı daha çabuk dikkat çekecektir.

 

 II-Algılayan kişiye ait özellikler:

 Bu çerçevede sayılabilecek etkenler arasında kişinin o andaki güdüleri, ilgileri, beklentileri ve diğer psikolojik ve fizyolojik durumları sayılabilir.

 Örneğin; aç bir kişinin yemek kokusu alması, tok bir insana göre daha büyük bir olasılıktır. Yine arabalara ilgisi olan birisi görmediği bir arabayı diğerlerine göre daha büyük bir ilgiyle algılayacaktır.

 Beklentiye de bir örnek verecek olursak; çocuk bekleyen anne, çocuk sesine karşı daha duyarlıdır.

 

 *2-Algıda organizasyon; aslında duyu organlarından gelen uyarıcılar parça parçadır. Örneğin; birinin yüzüne baktığımızda gözümüze bu kişi ağzından ayrı, burnundan ayrı, saçlarından ayrı uyarıcılar şeklinde gelmektedir.

 Aynı şey diğer duyu organları için de geçerlidir. Örneğin; dinlediğimiz melodi aslında kulağımıza notalar halinde gelmektedir.

 Bütün bunlara rağmen insanın yüzünü, kalabalığı, melodiyi bir bütün olarak algılarız. İşte duyu organlarımıza gelen tek tek uyarıcıların bir bütün halinde algılanması, algının organize özelliği sayesinde mümkündür.

 

 *3-Algının değişmezliği; algıladığımız kadarıyla içinde yaşadığımız dünya değişmez ve sabittir. Uzaktan bize doğru gelen kişinin boyu bize yaklaşmasıyla değişmez. Tabak bir açıdan bakıldığında daire diğer açıdan elips şeklinde görülmez. Başımızı nereye çevirirsek çevirelim radyonun sesi aynı yerden gelir. Aslında nesnelerden gelen fiziksel uyarıcılar, biz mekân değiştirdikçe değişirler. Örneğin; camın tam karşısında durduğumuzda, camın gözümüzün ağ tabakasına düşen imajı dikdörtgen şeklindedir. Biraz yana kaydığımız da ise yamuk şeklini alır. Buna rağmen hangi açıdan bakarsak bakalım, camın dikdörtgen şeklinde algılanmasıdır. Yani gözün ağ tabakasındaki imaj değişse de algımız değişmez. Bu değişmezlik diğer uyarıcılar (renk, büyüklük, ses vs.) için de sözkonusudur.

 

 *4-Derinlik; yüzyıllar boyu derinlik algısı, bilim adamlarını şaşırtan bir algı olmuştur. Çünkü gözün ağ tabakası, ancak iki boyut algılama yeteneğindedir.

 Gözümüz ancak sağ ve sol, yukarı ve aşağı olmak üzere iki boyut kaydedebilir. Buna karşılık nesnelerde, derinlik boyutu dediğimiz üçüncü bir boyutu da algılarız.

 Derinliği algılama yeteneğimiz olmamasına rağmen nesneleri üç boyutlu (en, boy, derinlik) olarak algılarız. Bu nesnelerden gelen fiziksel uyarıcılardan ve bu uyarıcılara ilişkin ipuçlarının belirli bir biçimde değerlendirilmesi sayesinde olur.

 Derinliğin algılanması için gerekli olan ipuçları; moleküler ve binoküler ipuçları olmak üzere iki grupta toplanır:

 Moleküler ipuçları sadece tek bir göz tarafından kaydedildiği zaman bile derinlik algısına yol açabilir.

 Binoküler ipuçları ise ancak her iki göz tarafından kaydedildiği taktirde, derinlik algısı ortaya çıkar.

 

    Moleküler ipuçları:

 1-Doğrusal perspektif; uzaktan bakılan nesnelerin yakındakilere nazaran ağ tabakasında daha küçük bir imaj olması sonucunda ortay çıkan ipucudur. Bu ipucu uzakta bulunan nesneleri birbirinden ayıran mesafelerin ağ tabakada daha küçük bir imaj bırakması şeklinde de kendini gösterir. Örneğin; mesafe arttıkça, demiryolundaki raylar birbirine yaklaşır.

 2-Açıklık; genel olarak nesnelerin görüş netliği arttıkça daha yakın görünmeleridir. Yani bir nesneyi ayrıntıları ile gördüğümüzde daha yakınmış gibi sadece kenar çizgilerini gördüğümüzde ise daha uzaktaymış gibi algılarız.

 3-Araya girme; bir nesnenin, başka bir nesnenin görülmesini kısmen engellemesidir. Böyle durumlarda öndeki nesne daha yakındaymış gibi görünür.

 4-Gölgeler; ışığın geniş pozisyonuna bağlı olarak nesnelerin bazı kısımlarının aydınlık bazı kısımlarının da dah karanlık olması derinlik algısına yol açan bir başka özelliktir.

 5-Hareket; biz hareket halindeyken, bize yakın olan nesneler ters yöne, uzakta görünenler ise aynı yöne gidiyormuş gibi görünür. Buna ek olarak, ister biz isterse nesneler hareket etsin uzaktaki nesnelerin katettikleri mesafe daha az olarak görülür.

 6-Akumudasyon; göz merceğinin şeklini bakmakta bulunduğumuz nesneyi gözün odak noktasına getirmek üzere değişmesidir. Bu değişme, göz merceğine bağlı kaslar tarafından sağlanır.

 

 Binoküler ipuçları:

 Sadece iki göz tarafından algılandığı zaman derinlik algısı açığa çıkar.    Özellikleri:

 1-Retinal farklılık; ağ tabajka farklılıkları. Herhangi bir şeyin iki gözün ağ tabakasına düşen imajlarının farklı olmamasıdır.

 2-Convenjans; çok kesin olarak saptanmamış olmaka birlikte derinlik algısına katkıda bulunacak bir diğer olay ‘convenjans’tır. Belirli bir uzaklıkta bulunan nesnelere baktığımızda her iki gözün bakış açısı biribirine paraleldir. Ancak belirli bir noktadan sonra gözler giderek birbirine yaklaşır.

 

 *5-Hareket algısı; hareketlerin algılanmasının incelenen bir olgu olmadığı düşünülebilir. Çünkü; hareket halindeki bir nesneden gelen uyarıcılar, duyu organlarımızın değişik kısımlarını uyarmaktadır. Ancak bu olay, hareket algısında önemli olmakla birlikte, hareket algısını açıklamak için ne yeterli ne de yetersizdir. Duyu organlarımız üzerinde, bir enerji olmaksızın da hareket algısı olabilir. Bu tür hareketlere ‘görünürde hareket’ denir. Sinir sistemimizin çalışmasında, hareket algısının katkıda bulunduğunu göstermektedir. Yani gerçek bir hareket algılanması, duyu organlarımızın farklı bölgelerini uyarması kadardır.

 Hareket algısı; ‘görünürde hareket’, ‘gerçekte hareket’.

 Görünürde hareket; nesnelerden gelen uyarıcıların duyu organları üzerinde hareket etmediği halidir. Yani gerçekte bir hareket olmadığı halde hareketli olarak algıladığımız birçok durum vardır. Örneğin; ‘otokinetik etki’, ‘Stroboskobik hareket’ gibi. Stroboskobik hareket; sinemada, T.V. gördüğümüz harekettir.

Otokinetik etki ise, karanlık bir odada bir ışık noktasına baktığımız zaman, bu ışık hareket ediyormuş gibi görünür.

 

  GÜDÜ:

 

 Güdü bilindiği gibi insanda, farklı hedeflere yönelik davranışlar gösterir. Örneğin; bir öğrenci doktor olmak için, bir başkası mühendis olmak için çaba gösterir. Aynı caddede yürüyen insanlardan bir kısmı lokantaya, bir kısmı sinemaya, bir kısmı alış-verişe gitmektedir.

 Bireyler arasında seçtikleri hedefe ulaşmak için gösterdikleri çaba açısından da farklılıklar vardır. Örneğin; doktor olmak isteyen iki öğrenciden birisi çok fazla çaba gösterirken diğeri daha az çalışabilir.

 Aynı bireylerin, seçtiği davranışların türünde ve ısrarlılığında da zamandan zamana farklılıklar görülür. Örneğin; aynı cadde üzerinde yürürken birgün bir lokantaya, başka bir günse sinemaya gideriz. Bazen, yemek yemek için girdiğimiz lokantanın dolu olduğunu görünce vazgeçeriz.

 Farklı bireylerin, farklı davranış alternatiflerini seçmeleri ve aynı bireyin değişik zamanlarda, değişik hedeflere yönelmesi gibi davranışlar, psikolojide ‘güdü’ kavramıyla açıklanır.

 Güdü psikolojide, bir davranışı başlatan ve bu davranışın yön, şiddet ve sürekliliğini tayin eden bir iç kuvvet olarak tanımlanmaktadır. Kolayca görülebileceği gibi güdü, organizmanın dışında değil, içinden gelen itici bir kuvvettir. Bununla birlikte güdüler, çevreden bir uyarıcı tarafından başlatılabilirler de. Örneğin; köpekten korkan birisi, ondan uzaklaşmak için güdülenecektir veya bir lokanta vitrini görünce girip bir şeyler yemek isteyebilir.

 Görüldüğü gibi bir güdünün hedefi olumlu olabileceği gibi olumsuz da olabilir. Yani bir birey, belirli bir hedefe ulaşmak için güdülenebileceği gibi bir hedeften uzaklaşmak için de güdülenebilir.

 

Tanımından da anlaşılacağı üzere, bir güdünün 3 yönü vardır:

 1-Harekete geçirme.

 2-Hareketin yönünü tayin etme.

 3-Şiddet ve ısrarlılığı belirleme.

 Harekete geçirme ve yönünü tayin etme; güdünün türü, hareketin şiddet ve ısrarlılığı ise bu güdünün kuvveti tarafından belirlenir.

 Güdüler, bireyleri belirli hedeflere yönlendiren iç kuvvetlerdir. Birey hedefine ulaştığı an, güdü tatmin olur ve davranış sona erer. Ancak bazı güdülerde, güdülü faaliyet tekrar başlar. Örneğin; susuzluk güdüsünde olduğu gibi. Susuzluk güdüsü, bireyi su elde etmek için harekete geçirir. Birey suyu içtiği zaman güdü tatmin olur ve su içme davranışı sona erer. Ancak belirli bir süre sonra susuzluk bireyi yeniden güdüleyecektir. Bu olaya ‘güdüsel döngü’ denir.

 

 Belli başlı insan güdüleri nelerdir?

 Bazı güdülerin insan türüne bazı güdülerin sadece belirli bir kültür içinde yaşayan bireylerde görülmesi, bazı güdülerin sadece belli bireylere özgü olması, tüm insanlara yönelik bir güdü listesi yapmayı olanaksız hale getirmektedir.

 Bununla beraber psikologların incelediği güdüleri iki kategoride toplamak mümkündür:

 1-Fizyolojik ihtiyaçlarla ilgili güdüler.

 2-Diğer insanlarla etkileşim halinde ortaya çıkan güdüler.

 

 Fizyolojik ihtiyaçlarla ilgili güdüler:

 Tüm canlıların yaşayabilmesi için su, hava, yemek gibi maddelere ihtiyaç vardır. Bunların yokluğu organizmada faaliyetlerin genel bir artışına neden olur. Faaliyetlerdeki bu artışa neden olan fizyolojik ihtiyaca; ‘dürtü’ denir. Ancak dürtünün belirli bir hedefi yoktur. Organizma sözkonusu fizyolojik ihtiyacı tatmin etmek için belli bir hedefe yönelik davranış içine girdiğinde o ihtiyaçla ilgili güdüden sözederiz.

 Örneğin; açlık organizmanın faaliyetinde genel bir artışa yol açar. İç salgı bezlerinde, salgı artışı olur. Bu duruma ‘açlık dürtüsü’ adı verilir. Organizma, yiyecek temin etmeye yönelik bir davranış içine girdiğinde, açlık güdüsünden sözederiz.

 Diğer insanlarla etkileşim sonucunda ortaya çıkan güdüler:

 Davranışlarımızı başlatan, yön veren ve devamlılığını sağlayan bazı güdüler, bedenimizin fizyolojik fonksiyonlarından bağımsız olarak, diğer insanlarla etkileşim boyunca gerçekleşen öğrenme yoluyla ortaya çıkarlar. Bu tür güdüleri ‘sosyal güdüler’ olarak da adlandırmak mümkündür. Örneğin; arkadaş edinme, başarılı olma, diğer insanlarla birlikte bulunma, öğrenme sonucunda ortaya çıkan güdülerdir.

 

Engellenme ve Çatışma:

 Güdülenmiş veya bir güdüden kaynaklanan davranışımız her zaman bu güdünün tatmini ile son bulmayabilir. Örneğin; aç bir insan güdülenecektir ama çeşitli nedenlerden dolayı yiyecek elde edemeyebilir.

 Engellenme terimi, bir hedefe yönelik güdülenmiş bir davranışı şu ya da bu nedenle, başarısız olma durumuna işaret etmek için kullanılır. Engellenme çoğu kez, engellenen güdünün kişi için önem derecesine bağlı olarak kızgınlık, kaygı, suçluluk gibi duyguların yaşanmasını daha ileriye gittikçe bazı davranış bozukluklarına yol açabilir.

 

 Engellenme 3 grup nedenden dolayı çıkabilir:

 

1-Çevresel etkenler; çevresel koşullar bazı durumlarda hedefe ulaşmayı güçleştirerek ya da olanaksız kılarak güdülerin tatminini engelleyebilir. Hedefe giden yolda bulunan engel fiziksel bir engel olabileceği gibi diğer insanlar, toplum veya kanun tarafından konulmuş yasaklar, kurallar olabilir.

 2-Kişinin kendinden gelen nedenler; hedefe giden yolda çevresel hiçbir etken olmadığı halde bazı durumlarda kişinin kendisinden gelen nedenlere nedenlerce hedefe ulaşmak mümkün olmayabilir. Bu nedenlerden en önemlisi; ‘yetenektir’.

Örneğin; bir kişi çok iyi ve ünlü bir futbolcu olmak için son derece güdülü olabilir. Ancak yetenekleri orta derece bir futbolcu olmasına izin vermediği taktirde bir engellenme sözkonusu olacaktır.

 3-Güdüler arası çatışma; insanlar zaman zaman çevreden veya kendilerinden gelen nedenlerle engellenmek durumu yaşamakla birlikte engellenmenin en önemli kaynağı güdüler arası çatışmalardır. Yani bir güdünün tatmin edilmesinin diğerinin tatmin edilmesini engellemesidir.

 

 Güdüler arası çatışma 3 değişik türde olabilir:

(1)Yaklaşma çatışması, (2)Kaçınma çatışması, (3)Yaklaşma-kaçınma çatışması.

 Yaklaşma çatışmasında genellikle kişi için olumlu değer taşıyan 2 hedef sözkonusudur. Ancak bu hedeflerden birine ulaşılması kaçınılmaz olarak diğerine ulaşmayı engellemektedir. Örneğin; aynı anda hem filmi hem debir arkadaş toplantısına katılmak isteyen kişinin durumunda olduğu gibi.

 Kaçınma çatışmasında ise kişinin uzaklaştırmak istediği iki hedef sözkonusudur. Ancak bu iki hedeften bir tanesi tercih edilmek durumundadır. Örneğin; bir kişinin ya hiç sevmediğ bir işte çalışmayı ya da işsiz ve parasız kalmayı göze alması durumunda olduğu gibi.

 Yaklaşma-kaçınma çatışmasında ise kişi için bir olumlu bir de kaçınmak istediği bir hedef sözkonusudur. Örneğin; dondurmayı çok seven bir kişinin, dondurmaya alerjisinin olması gibi.

 Her 3 tür güdü çatışmasında da çatışma yaşayan kişi, bu çatışmayı hedeflerden bir tanesini seçerek çözümleyecektir. Ancak iki hedefin de kişi için önem derecesi arttıkça, çatışma daha uzun sürecek ve buna bağlı olarak da başta saydığımız kaygı, öfke, suçluluk duygusu, saldırganlık gibi duygular ortaya çıkacaktır.