Sosyal değişme:
Hiçbir toplum statik değildir. Her toplumun devamlı bir dinamizmi ve değişim gösterdiği söylenebilir. Gerçi değişme, zamana göre toplumdan topluma değişir.
Sosyal sistemler veya alt sistemlerin yapısı, fonksiyonu veya sürecinde bir zaman süreci içinde meydana gelen değişmelerdir.
Sosyal değişme ile kültürel değişme farklı kavramlardır
Sosyal değişme anlamlı ve bir ölçüde devamlı sosyal ilişkilerde bulunan kişilerin rollerindeki sosyal ilişkiler sistemindeki değişmedir
Kültürel değişme:
İnsanoğlunun sosyal hayat tarzını sürdürürken kendi ürettiği veya belirli bir anlam verdiği maddi ve manevi kültür öğelerindeki değişmelerdir.
Kültürel değişmede bir diğeri ile etkileşimde bulunan faktörlerin bulunması şartı aranmaz.
Sosyal değişmeye örnek, Amerikan toplumunda kadının rolünün değişmesi, Türk toplumunda ailenin değişmesi.
Kültürel değişmeye örnek, TV setindeki buluşlar, yeni sanat formlarının ortaya çıkması vs.
Sosyal değişme teorileri:
Dört grupta toplanabilir; evrim teorileri, denge teorileri, çatışma ve devrevi teoriler.
1-Evrim teorileri; özellikle 19. yy’da kuvvetli bir teoriydi. İlk evrimci teorilerin dayandığı temel sayıtlılar:
a) Değişme, birikimli olmak eğilimindedir.
b) Değişme beraberinde sosyal ve kültürel değişmeyi ve karmaşıklığı da getirir.
c) Bu süreç sonunda uyum artar ve ilerleme sağlanır.
İlk iki sayıtlı, çağdaş sosyologlarca da kabul edilmiştir. Ancak ilerlemeci anlayışın artık geçerliliği kalmamıştır.
Levis H. Morgan’ın; vahşilik, barbarlık, medeniyet, Spencer’in; savaşçı toplumlar, dini toplumlar, endüstriyel toplumlar, Comte’un; teolojik, metafizik, pozitivist aşamaları evrimci anlayışın temel birkaç örneğidir.
Bunlar, toplumların gittikçe ilerlediği görüşüne dayanan ‘etnocentrik’ nitelikte teorilerdir.
Çağdaş teorileri etkilemiş iki evrimci teori:
E. Durkheim’ın ‘mekanik dayanışma’dan ‘organik dayanışma’ya giden teorisi ve F. Tönnies’in ‘cemaatten cemiyete’ doğru giden teorisi.
Durkheim, sosyal birliğin ilkel toplumların belirgin özelliği olan mekanik dayanışmadan, karmaşık toplumların özelliği olan organik dayanışmaya doğru bir değişim gösterdiğini ifade etmiştir. Ona göre bu değişme, teknolojik ilerlemeyi sağlarken toplum üyeleri arasındaki ilişki bağını zayıflatır. Bunun sebebi ise sosyal kurumlardaki farklılaşma ve uzmanlaşmadır.
Mekanik dayanışma; Durkheim’a göre bu bir benzerlik dayanışmasıdır. Mekanik dayanışmanın hakim olduğu toplumun başta gelen özelliği; bireler arası farklılığın yok denecek kadar az olmasıdır. Aynı toplumun üyeleri olan bireyler, aynı duygulara, aynı değerlere ve aynı kutsal inançlara sahip oldukları için birbirlerine benzerler. Toplum tutarlıdır çünkü; bireyler arasında henüz farklılaşma başlamamıştır. Böyle bir toplumda, kişilik silinmiştir ve ceza hukuku geçerlidir.
Organik dayanışma; bireylerin farklılaşmasından ve birbirlerine benzememesinden meydana gelen dayanışmadır. Bu dayanışmanın bulunduğu toplumda kişilik güçlenmiştir. Geri verdici/iadeli hukuk geçerlidir. Bu dayanışma, işbölümü konusunda uzmanlaşmış ileri toplumlarda görülür.
Tönnies’in, ‘cemaat’, ‘cemiyet’ ayrımı da, Durkheim’in ‘dayanışma teorisi’ne benzer. Cemiyetlerin belirgin özellikleri olan, bireycilik ve sosyal güç için mücadele giderek kültürel çözülmeye yol açabilir. Çünkü toplumda sınıflanmış bağlar zayıflaşmış ve toplumsal bütünleşme ve duyarlılıkları azalmıştır.
Durkheim ve Tönnies değişmenin, mutlak ve ilerici özellik taşıyacını kabul etmezler.
Onlara göre değişme, spesifik olarak olumlu ya da olumsuz sonuçlar doğurur. 20.yy sosyologları; Durkheim ve Tönnies, yöntemlerini reddetmekle beraber evrimci teorileri giderek daha sert eleştirmektedirler. Bu sebeble de bu yüzyılda daha az evrimci teori göze çarpar.
2-Denge teorileri; 1940 ve 1950’lerde özellikle Amerika’da önem kazanmış bir yaklaşımdır. Biyoloji ve mekanikten, sosyolojiye geçmiş olan ‘denge’ kavramı, sistemin bir unsurunda meydana gelen değişmelerin yeni unsuru yapı ile uzlaştıracak ve bütünleştirecek şekilde diğer unsurlarda da değişmeler yaratması şeklinde açıklanabilir.
Bu teoriler grubunun en temel görüşleri, yapısal fonksiyonalistler tarafından ifade edilmiştir. Tahott Parsos en tanınmışlarından biridir.
Yapısal fonksiyonalist Parsos’a göre toplum, sosyal dengeyi sağlamak için fonksiyon görecek şekilde birbiri ile bütünleşmiş ilişkili kısım veya yapılar, dizilerden oluşmuş bir sistemdir. Varlığını sürdürmek için her toplum, beş temel ihtiyacı karşılamak zorundadır.
Bu ihtiyaçlar:
1-Üye devri
2-Üyelerin sosyalizasyonu
3-Mal ve hizmetlerin üretim ve dağıtımı
4-Düzenin korunması
5-Grup eyleminde ortak amaca katılımı sağlayacak amaç.
Bu ihtiyaçlar sonunda ortaya çıkan yapılar sosyal sistemde birbirini besleyen, destekleyen kurumlar olacaktır. Nitekim aile üye devrini sağlarken, sosyalizasyonu da yerine getirir.
Sözkonusu fonksiyonların hepsi ilkel toplumlarda aile tarafından sağlanıyorken tarihi gelişme süreci içinde, yapısal farklılaşma ortaya çıkmıştır. Bu farklı yapıyı bütünleştirmek için kurumlarda evrimleşmiştir. Sosyal sistemlerin kurumsal bileşimleri birbirleri ile ilişkili oldukları için, bir kısımdaki değişmelere karşı uyum ve denge yönünden cevap verirler.
Bu teori, çağdaş sosyolojide bir takım eleştirilere maruz kalmıştır. Sosyal değişme olgusunun önemini, dikkate almadığı ifade edilmektedir.
Değişmenin sistemin içinde yer alması gerçeğinden daha çok, onun sistemin dışında oluşan yabancı bir unsur olarak kabul ettiği öne sürülmüştür. Yine bu teorinin muhafakar bir temele dayalı olduğu ve toplumdaki birliği ön plana çıkararak bir başka kaçınılmaz olduğu, çelişki ve çatışmaların değiştirici potansiyellerini görmezlikten geldiği belirtilmiştir.
3-Çatışma teorileri; temelini Marxist teoriden alan çatışmacıların çoğu, sosyal gruplar arasında kıt kaynakları elde edebilmek için, yarışmanın kaçınılmaz olarak bölünme, karşıtlık ve çelişkileri doğuracağı görüşündedirler. Sosyal grup veya güçlerin sürekli mücadeleci değişimin itici gücünü oluşturur.
Toplumun birbiriyle çatışan ögelerden oluşan bir bütün olduğu, her toplumun çatışmaya ve değişmeye her an konu olduğu, sosyal ögelerin her birinin toplumsal değişime katkıda bulunduğu, toplumların bazı üyelerinin diğer üyeler üzerinde zorlamalara dayandığı görüşleri, bu teorinin temel fikirlerini oluşturmaktadır.
Çelişkiler iyi organize edilmelerine ve her zaman derin ve çalkantılı olmamalarına rağmen, sosyal gruplar arasında zaman zaman yeniden patlak vereceklerdir. Siyasi ve sosyal rejimler; birbiri adına gelirken, toplumsal gücü elinde bulunduranlar; diğerlerine kendi fikirlerini kabul ettirmek isterler.
Bu süreçte, karşıt güçlerin oluşması ve egemen güce direnmesi ise kaçınılmazdır. Tabii olanların kontrolü ele geçirmeleri halinde, aynı süreç, yeniden tekrarlanacak şekilde, onlara karşı çıkacak güçlerden oluşmaya başlar.
Çatışmacı modeller dengeden bahsetseler bile bu ahenkli ve işbirliğine dayanan bir denge değildir. Tersine, çatışmaların düzenlenmesi yoluyla sağlanmış bir dengedir. İşçi ve işveren ilişkilerini ve çıkarlarını dengeleyebilme amacına yönelik, bir sistem olan toplu pazarlar burada örnek sayılabilir.
4-Devrevi (organizmacı) teoriler; bunlar sosyal değişmede doğrusal eğilimleri kabul etmezler. Tersine, toplumların büyüme ve ölme devirleri geçirdikleri veya temel bir takım boyutlarda, ileri geri salınımlar geçirdikleri için de değiştiklerini kabul ederler.
Bu teorilerin bir grubu, toplumu yaşayan organizmalara benzetmiş ve toplumların da organizmaların geçirdiklerine benzer süreçlerden geçtilerini ifade etmişlerdir.
Toplumların değişme modellerini, organizmaların hayat aşamalarına bağlayarak, doğum, büyüme, olgunlaşma, yaşlılık şeklinde belirleyen bir kısım teoriler bu grup içinde sayılabilir.
Organizmacı teorilere, Oswald Spengler ve Arnold Toynbee örnek verilebilir.
Spengler’in “kültürlerin hayat düzenleri teorisi”:
Spengler, kültürleri göreli olarak özerk ve birbirinden farklı sistemler olarak görür. Bu kültürlerin her biri kendi üslubuna ve kendine has bir yöne sahiptir. Yine bu kültürler, bireyler gibi büyüme ve çöküş aşamaları geçirirler. Herbiri çocukluk, gelişim, yaşlılık aşamalarına sahiptir. Medeniyet bu basamakların sonuncusuna karşılık gelmektedir.
Bir kültürün hayat süresinin yaklaşık 1000 yıl olduğunu kabul eden Spengler, ‘Batının Çöküşü’ adlı eserinde 1.Dünya savaşı sonrasında bu karanlık dönemin Batı medeniyetinin çöküşünün başlangıcı olduğunu iddaa etmiştir.
Toynbee, ‘Meydan okuma’ teorisi:
Toynbee, “Bir tarih incelemesi” adlı eserinde medeniyetlerin, sosyal ve fiziki çevreden gelen meydan okumalara karşılık verme yoluyla ortaya çıktığını ileri sürmüştür. Ona göre meydan okuma yetersiz ve karşı konulmaz düzeyde ise medeniyet denilen kültürel gelişkinlik seviyesine ulaşılmasını sağlayacak etkili kültürler ortaya çıkar.
Örneğin, Eskimolar kuzeyin soğuk iklimi ve kıt kaynakları nedeniyle, Güney pasifik adalarının halkı ise bölgenin güzel havası ve bereketi sebebiyle gelişme gösterememişlerdir. Meydan okuma, ezici olmaksızın yeterli güçte olursa Nil nehri vadisinde olduğu gibi kültürler gelişirler.
Sosyal kurumlar:
Bir sosyal kurum hep birlikte koordine edilmiş ve örgütlenmiş göreli bir bütün oluşturan düşünceler, inançlar, gelenek-görenek ve davranışlarla maddi ögelerden kuruludur ve bir sürekliliği vardır.
Aile, hukuk, ekonomi, eğitim, üniversite, parlemento, devlet gibi kurumların iki özelliği vardır:
1-Organik ve göreli bir bütün oluşturması yani kurumların organları arasında organik bağlar bulunması.
2-Göreli bir sürekliliği olması; bir kurumun onu oluşturan bireylerle karşılaştırılamayacak kadar büyük ölçüde daha uzundur ve yüzyıllar boyu sürebilir.
Burada da süreklilikteki göreliliğin belirtilmesi, kurumların tarihin uzun dönemleri içinde, bazı önemli nitelik değişmelerinden veya bir evrimden geçtiklerini anlatmak içindir. Çok eşli bir ailenin yerini tek eşli ailenin alması, teokratik hukukun yerini laik hukukun alması vs.
Sosyal kurum şöyle de tanımlanabilir; toplumun önemli ve temel bir ihtiyacı çevresinde kenetlenmiş ve bütünleşmiş değerler, normlar ve davranış kalıplarının bir örüntüsüdür.
Kurum kavramını dar ve geniş anlamda ele almak mümkündür. Örneğin ilkokul, lise, üniversite dar anlamda birer kurumlardır. Fakat bunların hepsini göz önüne aldığımızda hepsinin bir bütünü geniş anlamda bir eğitim kurumunu oluşturduklarını görürüz.
Bütün bu dar anlamdaki kurumların, eğitim kurumu içinde göreli de olsa bir uyum ve koodinasyon içinde bulundukları, ortak bir yaklaşım ve eğitim politikası işledikleri görülür. Bunun gibi herhangi bir toplumdaki mahkemeler, ceza hukuku, ticaret hukuku, medeni hukuk, hep dar anlamda kurumdur fakat hepsi birden, toplumun koordine edilmiş uyumlu hukuk kurumunu oluştururlar.
Geniş anlamdaki her bir kurumun, dar anlamdaki kurumların uyumlu bir şekilde bir araya gelmesinden oluşması gibi, bu geniş anlamdaki kurumların kendileri de aralarında göreli bir uyum ve koordinasyon içinde bulunurlar ve bir toplum düzenini oluştururlar.
Aile, hukuk, ekonomi, eğitim vs. hep birlikte belli bir toplum düzenini oluşturacak şekilde uyum ve koordinasyon içinde bulunurlar. Siyasal kurumlar toplumun üyelerinde davranış ve düşünce alışkanlıkları oluşturacak toplumsal düzeni sağlamaktadırlar.
Sosyal kurumların işleyişi şöyle açıklanabilir:
Her kurum; davranış kuralları, statüler, faaliyetler ya da eylemler bütünüdür.
Davranış kuralları; resmi kurallar, yazılı kurallar (yasalar, yönetmelikler vs.) ve gayri resmi yazılı olmayan kurallar (gelenek, görenek, adet, ahlak vs.) her kurumda, her üyenin bir statüsü vardır.
Faaliyetler de, beklenen faaliyetler (işpayı, rol) ve edimsel faaliyetler şeklinde ikiye ayrılır.
Sosyal kontrol:
Bir toplumdaki insanların nasıl olup da benzer sürekli kalıplaşmış biçimlerde davrandıklarını açıklamakta kullanılan bir kavramdır.
Sosyal kontrol belli bir davranışı gerçekleştirme konusunda toplumun bireye etkisi etkisi ve baskısı olarak tanımlanabilir. Bu etki her toplumda bir takım karmaşık mekanizmalar çerçevesinde örgütlenen bir düzenle, kurallar, kurumlar, organlar, yöntemlerle sağlanır. Bu düzenin kaynağı ise değerler ve normlardır.
Sosyal normlar ise insan davranışlarının kendilerine göre ölçüldüğü, değerlendirildiği, beğenildiği ya da kınandığı ölçü ve kurallardır.
İnsanlar bazen herhangi bir karşılık bekledikleri ya da arzu ettikleri için değil de sırf normlara uymak için, belli şekilde davranırlar.
Davranışları düzenlemeye yönelik ölçütlerin bulunmadığı ya da çözüldüğü durumlarda sosyal düzen bozulur çeşitli sosyal problemler ortaya çıkar.
İster bütün toplumu ister bir bireyi ilgilendirsin normlar, ideal olanı doğru davranışı belirler ve bu doğruluk konusunda genelleştirilen bir nedene dayanırlar.
Bu neden ya da doğruluk özelliği ise temelde geçerliliği grup ya da birey tarafından kabul edilmiş değerler üzerine kurulur. Ancak bir toplumdaki insanların hepsi belli bir davranış konusundaki idealar ya da normu kabul etseler bile o toplumdaki insanların bu norma tümüyle uymamaları da mümkündür.
Normlar grup ve toplum içi ilişki ve tecrübeler sonucu öğrenilir Her toplum kendi normlarının üyelerini arttıracak şekilde resmi ya da gayri resmi mekanizmalar geliştirir. Normlara uygun davranışlar ceza ya da ödüllendirme yoluyla sağlanmaya çalışır. Bütün normlar toplum açısından aynı önem ya da anlamda olmadıkları için her birinin uygulanmasına yönelik yatırımlarda tür ve şiddet açısından değişik olabilir. Bu açıdan yapılan bir sınıflama, normların gelenek ve görenekler olarak sınıflandırılmasıdır.
W. Sumner’ın “moros-folk ways” yani gelenekler, görenekler ayrımından esinlenerek yapılan bu sınıflamaya göre, gelenekler güçlü ve töresel yaptırımlara bağlanan ve toplumun varlığı açısından en önemli normlardır. Öldürmeyeceksin, çalmayacaksın vs.
Görenekler ise alışıla gelmiş ve uygun sayılan davranışları belirleyen fakat şiddetli yaptırımları içermeyen normlardır.
Bir başka ayrımla normlar, töreler ve yasalar olmak üzere ikiye ayrılır. Töreler, biçimselleşmemiş toplumun bilinçaltına yerleşmiş örtülü ve yazısız kurallardır Yasalar ise uzun araştırmalar ve çalışmalar sonucunda ortaya çıkmış ve toplumda belirli kurumlar tarafından yaptırılan açık ve kesin normlardır.
Değerler, belli durum ve koşullara bağlı kalmaksızın arzu edilen, yararlı görülen ve beğenilen şeyleri gösteren ölçülerdir. Sosyal değerlerde bir toplumun üyeleri tarafından paylaşılan toplumun iyiliği ve ihtiyaçlarının karşılanması açısından yararlı görülen ve duygularla yakından ilişkili bulunan iyi, doğru ve güzel ölçülerdir.
Değerler, davranışlara yön verdikleri ve bir toplumdaki insanlarda ortaklaşa benimsendikleri için davranışlarda benzerliğe ve kalıplaşmaya yardım ederler. Ancak değerlerden davranışlara yönelen bu etki dolaysız değil, normların aracılığıyla olur. Normlar belirli koşullar içinde bireylerin neler yapabileceklerini ya da neleri yapamayacaklarını gösterirler. Bu açıdan değerlerden daha belirli ve emredicilerdir. Oysa değerler gerçekleşmelerine imkan bulunmayan zamanlarda varlıklarını sürdürmeye, insanlar tarafından benimsenmeye devam ederler Her sosyal değer pek çok sosyal normun varlığına yol açabilir. Örneğin, bir toplumun temel değerlerinden biri demokrasi ise o toplumda, yurttaşları toplumun yönetimine katılmayı özendiren ya da bu katılmayı güçleştiren, engelleri yasaklayan pek çok norma raslanabilir. Normların davranışları yönetebilmesi de ancak belirli davranış biçimlerini yasaklamaları ve nasıl davranılması gerektiğini açıkça belirtmekle mümkündür. Örneğin ‘dürüstlük’, genel bir sosyal değerdir.
Belli bir değerin içeriğ, toplumdan topluma, zamandan zamana değişiklik gösterir. Bir değerin, farklı nesiller tarafından farklı biçimlerde yorumlanması, toplumda değer çatışmasına yol açar.
Sosyoloji, değerlerin içerikleriyle değil, toplum üyeleri tarafından paylaşılan ölçüler olma ve toplumsal davranışlara yön verme özellikleriyle ilgilenir.
Sosyalleşme; insanın başka insanlarla, karşılıklı etkileşim sonucunda, içinde yaşadığı toplumun duyma ve yapma biçimlerini öğrenmesi ve benimsemesi sürecidir.
Birey açısından sosyalleşmenin sonucu, kişiliğin gelişimi ve gerçekleşmesi, biyolojik organizmanın insanlaşması, benlik ve kimlik edinmesidir.
Toplum açısından sosyalleşme, kültürün kuşaklar arasında aktarılması topluma yeni katılan bireylerin topluma uyumunun sağlanması işlevini görür.