Posts Tagged ‘idea’

SCHOPENHAUER’UN PESİMİZMİ

Perşembe, Haziran 4th, 2009

    

 ARTHUR SCHOPENHAUER (1788-1869):

 

  Felsefesinin temelinde, derin bir pesimizm/kötümserlik var. Kötümserliği her şeyine yansır. Asıl kötümserliği, insan varlığı ile.

 İnsanın pek çok ihtiyacı vardır ve bu ihtiyaçların pek çoğu tatmin edilmez. İnsanın her zaman yeni ihtiyaçları, yeni arzuları ortaya çıkar. Hayat dediğimiz sürekli bir aldatmaca. İnsan sürekli bir tatminsizlik ve sıkıntı içinde. Bu da acıyı doğurur. Acı, insan yaşamının temel özelliğidir. Ona göre her yaşam öyküsü, bir acı öyküsüdür.

 İnsanın yaşamı bir yanıyla dram diğer yanıyla komedidir. Bu yetmezmiş gibi bir de insanlar birbirine yaşamı çekilmez hale getirirler. Ona göre insanların dünyası, bir cehennemdir.

 Kısaca, yaşam acı doludur. Hiç de arzulanacak bir yanı yoktur. Sefalet ve acı sadece insanlara özgü değil bütün canlılara hakim.

 Doğa bütün canlıların yaşam mücadelesi verdiği, acı çekenlerin toplandığı yerdir. Doğa olması gerektiği gibi değildir. Tüm dünyanın gerçekliği; acıdan başka bir şey değildir. İşte burası onun çıkış noktasıdır. Onun felsefesi, acının temellendirilmesidir ve bunu da metafizik bir şekilde yapar.

 Temel eseri; ‘İsteme ve Tasarım Olarak Dünya’nın ilk cümlesi, ‘dünya benim tasarımımdır.‘ Bütün gerçeklik; öncelikle dünya, insanın tasarladığı gibi vardır. İnsan, bütün gerçekliğin kendine dolaysız olarak verilen tasarımını bilir. Herşey görünüşten ibarettir. (Burada Kantçı) Nesnelerin kendisi dünya değildir. Onun öyle olduğunu bize veren bizim ona bakışımız, tasarlayışımızdır’. Ona göre bu görünüşün ardında kendini göstermeyen bir şey olmalı diye düşünür.

 Schopenhauer, önce insanın kendini nasıl tanıdığına bakar. Ona göre insan, bedenini iki şekilde tanır:

1-Bedeni, diğer bütün nesneler gibi tasarım nesnesi olan şeydir. Fakat bir de işin iç yanı var:

2-Beden kendini insanın istemesi ile gösterir. Tüm gerçekliğin temelinde ‘isteme’ vardır. Organlar da istemenin ürünüdür. İnsan bedeni, istemenin nesneleşmesidir. İsteme, insanın en iç özüdür. Nesnelere, kendilerini o şekilde gösterttiren arkalarındaki istemedir. Ona göre isteme, sadece insanın özü değil; dünyanın, doğanın her şeyin özüdür.

1-Dünya tasarımdır.

2-Dünyanın kendi başınalığı; istemedir.

Acaba isteme ne?

Birlik, teklik içinde bir ilk güç. Schopenhauer, istemeyi; temel isteme veye asli isteme olarak anlar.

 Bu asli isteme kendini birçok şekilde böler. Başından beri kendisini insanda gösteren isteme, bilinçli bir isteme değildir. Aslında bu isteme, başta bütündür, birlik içindedir. Kendi içindedir, bölünmesi daha sonradır. Bu isteme hem organik dünyada hem de inorganik dünyada var. Bu isteme başından beri bilinçsizdir.  Dünya, istemenin kendini bilmesi, bilinçlenmesinden başka bir şey değil. Tüm dünya tarihi; istemenin kendilik bilincine ulaşması sürecidir. Dünya tarihindeki oluşu başlatan, istemenin bölünmesidir.

 Asli isteme, kendi içinde karışıklık ve mücadeleden başka bir şey değildir. İstemenin kendini dünyada göstermesi de böyledir. İnsanlar arasında çatışmanın nedeni; bu temel istemedir. Acıyı yaratan da yine istemedir.

 Onda isteme gerçekliği/dünyayı açıklamak için metafizik bir ilke haline gelir. Bu metafizik ilkenin çağındaki diğer ilkelerden farkı; dünyevi/immanent oluşudur. Yani istemenin temelinde bir geist varlığı yoktur. İnsan varolmak için böylesi metafizik bir ilkeye bağlı olmak zorundadır. İnsanın özü; isteme ve tepkidir. İnsan istemeye muhtaçtır ama ondan kurtulmak zorundadır.

 İnsan bu acıdan; isteme ile sıkıştırılmış , acı ile belirlenmiş bu durumdan nasıl kurtulacak?

İnsan, tek tek nesnelerin bilgisinden ya da onlara bağlı olmaktan kurtulduğunda veya dünyanın saf görüsüne sahip olduğunda, kendi sınırlı ve acılı bilme biçimini aşar. Bundan sonra hiçbir çıkar gütmeden bir gözleme başlar sonra comptemplasyona girer. İnsan bu evreye geldiğinde, açık ve ebedi bir dünya gözü durumuna gelir.

 İnsanın bu basamakta gördüğü ya da baktığı, dünyanın biçimini oluşturan isteme değil,nesnelerin ideasıdır. Schopenhauer, şeylerin ideasını görebileceğimizi iddaa eder. İdealar hep varolan nesnelerin özleridir. Comptemplasyon aşamasında olan; nesnelerin, dünyanın özünü görür.

 Şeylerden bağımsız olarak idealar nedir?

 İdealar; şeylerden önce gelip, şeylerin saf halleridir. İdealara bakış, her şeyden önce sanatın işidir. Sanatsa her şeyden önce nesnelerin özüne bakar.

 Sanatta önce, mimarlık sanatı; sertlik ya da katılık idealarını verir. Sonra plastik sanatlar; insanın saf ideasını ortaya koyar. Daha resim; gerçekliğin idealarının çeşitliliğini ortaya koyar ve üst düzeyde de müzik sanatı, istemeyi ve dünyanın  saf özünü ifade eder.

 Ona göre sanat, yine de sürekli bir çözüm değil. Sanat, belirli anlarda acıdan ve ‘isteme’den kurtarır. İnsanı kurtaracak olan nihai çözüm; istemeyi, tamamen reddetmekle olur.

 İstemeden çıkan insan, istemeyi nasıl reddedecek? İnsan pek çok zorlukla sıkıştırılmıştır. Ancak insan, tek bir noktada özgürdür. Bu nokta; her şeyi belirleyen istemeye karşı çıkmadadır. İnsan, amprik varlığında belirlenmiş ve bağımlıdır. Fakat kendi özünde özgürdür. İstemeyi reddetmek, insan kendi özündeki özgürlükle olur.

 Bu isteme nasıl reddedilecek? Bunun iki yolu var:

1-Teorik yol; tüm gerçekliğin temelinde hüküm süren asıl istemedir. Bu parçalanarak dünyada acıyı oluşturur. Bunu kavrayan insan görür ki; dünyadaki acılı oluş, sadece gerçekliğin görünüşüdür.

 Madem ki; acılı oluş sadece görünüşten ibaret o halde bu insanı rahatsız edemez. Bu görünüşte acı-özünde acılı değil- insanı sıkmasına gerek yoktur.

 İnsan asketik yaşam ile istemesini susturursa, bu acının yerini huzur ve dinginlik alır. Böylece insan, acıyı yaratan istemeden kurtulur.

 2-Eylemli yol; eylemle istemeyi reddetme yolu, bu başkasının acısını merhamet yoluyla azaltmakla olur. Eğer bütün canlılar, temeldeki birliğin asli istemedekibütünlüğün farkına/bilincine varırlarsa, bütün canlılar da birbirine bağlı olurlar. Herşey temelde bir bütünse canlılar individual olmaktan kurtulurlar.

 Başkasının acısı, benim de acım. Bunun yolu da merhamet. Merhametle egoizm aşılır. Kötü olan egoizmden, iyi olan merhamet çıkar (bu etiği). Merhametle, isteme reddedilmiş olur.

 Schopenhauer’un pesimizmi; bu varlık böyle olacağına hiç olmasa daha iyi olurdu. Dünyanın özü; isteme, her şey istemeden zorunlu olarak çıkıyor.

 Schopenhauer; Kant, Platon ve Schellig’den etkilenir, Nietzsche’yi etkiler.

 

BERKELEY

Çarşamba, Haziran 3rd, 2009

 BERKELEY (1684- 1753) :

 

‘PHİLONUS İLE HYLAS ARASINDA ÜÇ KONUŞMA’ adlı eserinden:

 

      Duyulur şeylerden ne anlıyorsun Hylas?

      Duyularla algılanan şeyleri anlıyorum.

 Berkeley’e göre duyularla algılanmayan şey varolamaz. En küçük acı bile algılanmadan varolamaz.

 Algılayanın duyulmadığı dünya ile algılananın gerçekliği aynı şey olarak görülüyor.

 Ona göre ‘tat’ bizde var. Tat, şeyin içinde olsaydı, kimine hoş, kimine tatlı hatta aynı kişiye bazen tatlı bazen de tiksindirici gelmez, herkes aynı tadı alırdı. Tat bizde olduğundan farklı farklı duyumluyoruz.

 Berkeley, maddeyi varsaymıyor. Ona göre madde diye bir şey yoktur. Madde/şeyler, bizim zihnimizdeki duyulardır/algılardır. Eğer biz algılamazsak o madde yoktur.

  ‘Varolmak algılanmış olmaktır’.

 Bir objede ne yaygınlık ne de şekil vardır, bunlar bizdedir. Ayrıca ‘zaman’ da biz algıladığımız için vardır.

‘Katılık’ birine yumuşak bir başkasına sert gelebilir. O halde, objenin direnişi     bizdedir.

 Doğrudan doğruya algılanan şey fikirdir. Hiçbir ideanın zihin dışında varolamayacağı gerçek şeydir.

 Bütün duyulur şeyler, doğrudan doğruya algılanabilen şeylerdir. Doğrudan algılanan şeyler; idealardır. İdeaların bulundukları yer ise zihindir.

Şeyler benim algıladığım zaman vardır, algılamadığım da ise o şey benim için yoktur. Ancak o şeyi her zaman tanrı algıladığından o şey de her zaman vardır. Yani ben algılamasam da o şey, tanrı algıladığı için var.

Berkeley’e göre şüphe, maddeyi varsaymaktan kaynaklanmaktadır. Eğer maddeyi varsaymazsak, skeptisizmin sona ereceğini söylüyor.

Berkeley, ‘tanrıyı nereden biliyoruz?’ sorusuna idealarla diye cevap verir.

 

 İki tip varlık var:

      1. Pasif şeyler; hakkında idealarımız  olan şeyler.

      2. Aktif şeyler; espri ya da ruh bunların ideaları yok.

     

      Madde – tanrı farkı:

      Madde; hareketsiz, pasif, cansız. Oysa tanrı; hareket edebiliyor, aktif, canlı. Madde algılayamıyor, bu nedenle de algılayamıyor ve ideaları yok. Tanrı, algılayabiliyor ve her şeyin ideası onun zihninde. Kendimden hareketle madde nosyonum olamıyor ama tanrı bilincim olabiliyor.

 

         İki çeşit varlık tarzı var; a) algılayanlar, b) algılananlar.

 Berkeley, ideaların arkasını arıyor. Duyumlarımızın dışında bir şey algılıyor muyuz? Hayır. Eğer algılasak bile, o da bir duyumdur/ideadır. Yalnızca töz, ruhtur. (Descartes’de madde de, tözdü)

 ‘Maddenin bana, beyazlığı, sıcaklığı verebilmesi için onun da benim gibi algılaması lazım ki; bana bunları verebilsin. Bunları veremez çünkü; madde, pasiftir, cansızdır…İdeaları oluşturan algılardır. İdeaların arkasındakileri algılayamıyorsak, onun ne olduğunu bilemiyoruz demektir. O halde, bilmediğimiz şeyin varolduğunu nasıl öne sürüyoruz? Bazılarının varlığından emin olduğu maddeyi varsaymak zorunda değiliz. Onu varsaymazsak, şu andaki bilgimizden bir eksilme olmaz.’

 Berkeley’in bütün derdi işte bu; kesin bilginin olanaklı olduğunu göstermek. İdeaların arkasındakini bilmiyoruz dedikleri an, bilginin kesinliği tehlikeye düşer. Olanaksız hale gelir. Oysa maddenin kaldırılması bilgiye kesinlik verir.

 Yerkaplama örneği; bir masaya çeşitli yerlerden bakınca büyük ya da küçük görülüyor. O halde, yerkaplama, şekil bizde olan bir şey.

 İdeler yahut düşünmeyen şeyler hakkındaki bilgimiz çok bulanık ve karışık hale getirilmiştir. Berkeley bu karışıklığı gidermek istiyor.

 Birçok tehlikelerle, hatalara sevkedilmişiz. Bunun sebebi:

 Duyum konusu olan şeylerin iki türlü varlığını farzetmek;

1-Zihinde oluş

2-Gerçek ve zihin dışı oluş (Bununla Berkeley, Kant’ın ‘dingansich’ dediği şeyi kastediyor. Bunun ne olduğunu bilmediğimiz halde varolduğunu farzediyoruz. Dolayısı ile bilginin de kesinliği ortadan kalkıyor, şüphe edilir hale geliyor. Bunu varsaymazsak, bilgimiz mutlak/kesin olur.)

 

Doğru bilgi; idelerle şeyler arasında değil, idelerle ideler arasındadır. İdeler şeylere değil, ideler; idelere benzer. Bana gelen ideler, benim irademin ürünü değildir. O halde bunları meydana getiren başka iradeler ya da ruh vardır o da tanrıdır.

 

18.YY-JOHN LOCKE

Çarşamba, Haziran 3rd, 2009

 

        18. YÜZYILDA FELSEFE

      18. YÜZYILIN GENEL KARAKTERİ :

 Elektrik, balon, pervane, buharlı gemi bulunmuş, modern kimya kurulmuş,        Newton’un ‘Optik’i yayınlanmış, Manş denizi ilk kez balonla geçilmiştir. Bu yüzyılın en önemli özelliği; insan aklına verilen önemdir.

 İnsan aklına sınırsız bir güven var. Aklın her şeyi bilebileceğine inanılıyor. Her şeyin aklın eleştirisinden geçirilerek düşünülmesi var.

 Akla olan bu inanç; dini, ahlaki, ekonomik, siyasal (1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirisi, 1789 Fransız Devrimi…) ve toplumsal düzeni büyük ölçüde etkilemiştir.

 Artık vahye değil, insan aklına dayanılıyor. Öyleki dinin, akla dayanan bir din olmasını isteyenler bile var.

 

       JONH LOCKE (1632-1704) :

 

Siyasal liberalizmin kurucusu Locke, önce insan aklı neleri bilebilir, neleri bilemez onu düşünüyor. ‘Belki bilemiyeceği şeyler üzerinde düşünüyoruz’ der.

 Locke’a göre ‘bilgi’; idealarımızın herhangi bir ilişkisinin ve uyuşmasının veya uyuşmamasının ve ters düşmesinin algılanmasından başka bir şey değildir.

 ‘İnsanın doğuştan getirdiği hiçbir şey yoktur. İnsan idealarını dünyaya geldiğinde, ilk algılamalarıyla kendisi oluşturur… İdealar doğuştandır diyenler aldanıyor. Bunlar, terimlerin  anlamlarının çok açık olduğundan doğuştan zannediyorlar. Eğer bazı hakikatler doğuştan olsaydı, bunları öğrenmek neden zorunlu olsun? Madem doğuştan, dile getirilmeleri niye gereksin? Bunlar doğuştan değil, öğrenilir…Bütün  idealarımızın, bilgilerimizin kaynağı; ‘tecrübe’dir. Zihnimizdeki bütün idealar ya duyumlar (Dış Deney) aracılığıyla ya da düşünme (İç Deney) yoluyla gelirler. Bunlardan başka bir bilgi kaynağı yoktur.’

 Locke’a göre bütün bilgilerimiz, ideaların bir ya da bir kaçının uyuşması ya da uyuşmaması sonucudur.

 İdealar arasında uyuşma ya da uyuşmama 4 türde olabiliyor, dolayısıyla 4 tür bilgi sözkonusu:

1-Aynılık veya başkalık; bu ilke, bir ideanın diğer bir ideayla aynı ya da

öğrenmesini sağlamıyor.

2-İlişki

3-Birlikte varoluş veya zorunlu bağlantı

4-Gerçek varoluş.

 

Bilgimizin Dereceleri :

 

1-Actuel (o andalık); tekrarlanmıyor, edindiğimiz anda bizde oluşan.

2-Habituel (alışkısal); tekrarlana tekrarlana alışkanlık haline gelmesi ve bizde bu alışkanlık sonucu oluşan.

 

‘Deneyden gelmeyen hiçbir idea yoktur’

 

            Zihnimizdeki tüm idealar sadece iki yolla gelir:

 

            İdeaların Kaynağı:

              

a)Sensation (Dış Deney-Duyum)

b)Reflection (İçDeney-Düşünme)                                                         

 

  İdeaların Yapısı:

 

a)Basit idealar

b)Kompleks idealar

 

Tüm bilgilerimizin temeli basit idealardır. Basit idealar; duyu verileriyle elde edilirken, kompleks/karmaşık idealar; düşünme yoluyla gelirler.

 Çocuğun bütün ideaları, duyumlardan/dış deneyden gelir. Yani basit idealardır. Ancak kendi üzerinde düşünmeye başlayınca (iç deney) kompleks idealar oluşmaya başlar.

 

Basit İdeaların Elde Ediliş Yolları:

 

1-Bir tek duyu ile elde edilen basit idealar. Örneğin, görme ile elde edilen basit idealar; ışık, renk. Dokunma ile elde edilenler; sertlik, yumuşaklık, soğukluk ideası gibi.

2-Birkaç duyu ile elde edilen basit idealar. Örneğin; dokunma ve görme duyularıyla birlikte elde edilen idealar; şekil, hareket, durgunluk, yer kaplama gibi.

3-Sadece reflectionla/düşünmeyle elde edilen basit idealar. Örneğin; düşünme ve istenç/irade ideaları.

4-Hem reflection hem de sensation/dış deney yoluyla elde edilen basit  idealar. Örneğin; haz, acı, birlik, süre ideaları gibi.

 

    Basit idealar olmadan, anlaşılmadan kompleks idealara geçilemez.

 

Basit idealardan, Kompleks idealar yapma aktı 3 çeşittir:

 

1-Bağlayan edim

2-Biraraya getiren, yan yana koyan edim.

3-Soyutlatan edim

         

          Bunların her biriyle farklı türden bileşik edinimler elde ediliyor.

         

          Kompleks/bileşik idea türleri:

 

1-Moduslar

2-Bağlantı ideaları

3-Soyutlama ile elde edilen idealar

 

          Moduslar:

 

 Bileşik ideaların bu türü, kendi başlarına bir varlıkları olmayan, tözlerin     nitelikleri olarak düşünülen bileşik idealardır.

 Uzay, sayı, zaman, algılama, düşünme dikkat bu türden bileşik idealardır.

Örneğin; uzay ya da sayı gibi bileşik idealara küçük zaman aralıklarını yanyana koyarak varıyoruz.

Bağlantı İdeaları:

 

Neden – etki tasarımını veriyor. Locke, bir takım niteliklerle ve hatta ahlaki ideleri de burada görüyor. Kendi eylemlerimizle, ilgili yasa arasında bir ilişki kurunca, bir ahlak ilkesi oluşturuyoruz.

 

Soyutlama İle Elde Edilen İdealar:

 

Diğer idealardan soyutlamayla elde edilen idealardır. Örneğin  beyaz ideasını; kar, süt gibi şeylerin özelliklerinden soyutlayarak elde ediyoruz. Aslında ‘beyaz’ diye başlıbaşına bir şey yoktur. ‘Beyaz’, nesnelerin belli niteliklerine taktığımız bir addır.

 

‘Duyumlarımızı nesnelerin yansısı ya da aynısı sayma hakkımız yok, yalnızca nesnelerin bizde etkisi var.’

 Yani Locke, nesneler yoktur demiyor. Sadece bizde onların etkilerinin olduğunu; yansılarının ya da aynılarının olmadığını söylüyor. Duyumların gerçekle ilintili olduğunu söylüyor. Örneğin; körlerde ‘renk’ ideası yoktur. Çünkü renk, görme ile elde edilen bir ideadır. Eğer idealar doğuştan olsaydı, körlerde de ‘renk’ ideasının olması gerekirdi. Locke, bu örneğiyle doğuştan ideacılara karşı çıkıyor.

 

Duyular nesneleri yansıtmak bakımından ikiye ayrılır:

 

Birinci Nitelikler; gerçeğin/nesnenin yansılarıdır. Bu nitelikler biz duyumlamasamak da vardırlar. Bu nitelikler aslolan niteliklerdir. Örneğin; büyüklük, şekil birinci niteliklerdir.

İkinci Nitelikler; bu nitelikler nesneyi yansıtmıyorlar da bizde öyle bir duyumlama oluşuyor. Bu nitelikler biz duyulmadığımız, algıladığımız zaman vardırlar. Örneğin; renk, koku, sıcaklık ikinci tür niteliklerdir. Beyazı, beyaz diye algılayan biziz. Yoksa kendi başına beyaz diye bir şey yok.

 

Bilgileri değeri bakımından ayırıyor:

 

 Eğer bilgiden, objesine uygun bilgi anlaşılıyorsa, bu tür bilgiyi ancak dış deneyde bulabiliriz.

 İç deneyler bakımından işe bakılırsa, bilginin objesine uygun olması sözkonusu değil. Burada ideaların birbirine uygun olup olmamaları sözkonusudur.

 

UYGAR DÜŞÜNCE ÜZERİNE İKİ İNCELEME :

 

‘‘Tanrıdan Adem’e Adem’den krallara yönetme hakkı geçmiştir.’’ Diyenler, kralların verdiği kararların doğru ve haklı olduğunu söylerler.

 Locke, hepimiz Ademoğluyuz, tanrının kuluyuz o halde yönetme hakkı neden sadece kralların? Hem sadece onların yönetmeye hakkı olduğunu nerden biliyoruz? Böyle bir şey yok, hepimizin yönetmeye hakkı vardır.

  Locke’a göre Adem’in baba olarak çocukları üzerinde yönetme erki başkadır, devleti yönetmeye çalışanların erki başkadır.

 ‘Bizim üzerinde durduğumuz siyasal erktir. Bunu anlamak için insanların doğada nasıl bulunduklarına bakmamız gerekir. Doğa durumunda insanları yöneten, doğa yasaları vardır. Bu doğa yasalarının en önemlisi akıldır.

 Aklın/doğa yasalarının, danışanlara öğrettikleri; kimsenin başkasının hayatına ve mülkiyetine karışmamayı öğretir.

 Locke göre yaşamın kendisi mülkiyettir. Tanrı hepimizi benzer şekilde donatmıştır. Bu nedenle birinin diğerinden üstün olması düşünülemez. Herkes kendi yerini düşündüğü gibi başkalarının da yerini düşünmeli, başkalarının mülkiyetine karışmamalı, almamalı.

 Doğa yasasına göre yürütme hakkı herkese aittir. Örneğin doğal durumda, bir sana kötü bir şey yaptığında, mahkeme, yargıç falan arama, yönetimi değiştirmeye çalışma, sen kendi davanın kendi yargıcı olacaksın fakat bu istediğini yapacaksın anlamında değil. Adil olacaksın, bir tokat attıysa bir tokat atacaksın, iki değil. Hiçbir şey yapmadığın halde biri gelip sana vuruyorsa, bu adam doğa yasasına(akla) saldırdığını, uymadığını söylüyor demektir. Bu yüzden onu cezalandırmak normaldir.

 Doğa durumunda herkesin yürütmeye hakkı olduğundan, herkesin o kişiye ceza verme hakkı vardır. Bütün yasaların temelinde, doğa yasası/akıl vardır. Diğer yasalar, doğa yasasına dayanıyorsa doğrudur yoksa yanlıştır.

 Doğa durumunda herkes doğa yasasının/aklın yürütücüsüydü ancak herkesin kendi davasının yargıcı olması akla/doğa yasasına aykırıdır. Çünkü insanda benlik duygusu vardır. İnsan kendi yakınlarına karşı koruyucu başkalarına karşı ise insafsız davranabilir. O zaman da karışıklık ve düzensizlik ortaya çıkar. Bu durumda, herkesin kendi davasının yargıcı olması halinde dava ortadan kalkar.

 Kral yanlıları, Locke’un kendi söylediğini yine kendisinin çürütmesine ‘tamam şimdi doğru söylüyorsun, insan kendi davasının yargıcı olamaz bu yüzden tanrı kralları gönderdi’ diyecekler,

 Locke, ‘bunların da böyle diyeceğini biliyorum’ der ve onlara ‘kralların da insan olduğunu, onlar da bütün insanlar gibi davranabilirler’ der.

 Kral ne derse o doğru, astığı astık, kestiği kestik, o zaman doğa durumu sürsün daha iyi. Çünkü; insan kendi davasının yargıcı olduğunda sadece karşısındaki insana karşı, oysa kral bu durumda, bütün insanlığa karşı.

 İnsan toplumun üyesi olmadığında da doğru ve adil olmalı. Kötülük ve şiddet, insanın doğa durumundan da öte bir durum.

 Kimsenin rızasını, onayını almadan insanları yönetmeye kalkan mutlakçı kral, doğa durumunda olduğu gibi insanlarla savaş durumundadır.

 Savaş durumundan ancak ve ancak insanların yönetimini onayladıkları ortak bir yargıcı kabul etmekle siyasal bir toplum yapısına geçerek kurtulmuşlardır.

 Doğa durumu; ortak yargıcın olmadığı durum. Bu durumda uygar toplum doğa durumuna dönüşüyor ve topluma, savaş durumu hakim oluyor.

 Siyasal toplum; ortak yargıcın oluşması aşaması.

 Uygar toplum; ortak yargıcın olduğu toplum.

 Cezalandırma, savaş barış gibi yasa yapmak erki, o toplumun mülkiyetini korumak için. Yasalar doğa durumundaki gibi suç işleyenler için.

 Yasama organı; teklerin, doğa yasalarına karşı işlenen suçlara karşı oluşturduğu bir organ. Bu durumda kralın tebaası krala, bu krallık sana yukardan verilmiş değil, onu biz sana veriyoruz, diyebiliyor. Locke’un karşı olduğu mutlak krallık, meşruti krallık değil.

 Locke’da mülkiyet; can, mal ve özgürlüktür.

‘İnsanların devletlerde birleşmelerinin ve kendilerini yönetimlerinin altına sokmalarının asıl sebebi; mülkiyetlerinin korunmasıdır. Doğa durumunda bundan pek çok şey eksiktir.’

 

YÖNETİMİN ÇÖZÜLMESİ ÜSTÜNE:

 

 Locke’a göre, toplumun çözülmesi ile yönetimin çözülmesi birbirinden farklıdır. Aralarında ilişki asimetriktir.

 Toplum çözülmüş ise yönetimde çözüldü diyebiliriz ama yönetim çözülmüşse toplumda çözülmüştür diyemeyiz.

 Yönetimler, dışarıdan olduğu gibi içerden de çözülebilir. Yasama organı değişince, yönetimin çözülmesi de meydana gelir.

 Yasma organını, karar verme gücünü zorla değiştirmeye çalışmak isyandır.

 Bir kimse –kim olursa olsun- yasasız bir toplumda herkesin yaptığı gibi, hakkı olmadan kuvvet kullanırsa, kuvvet kullandığı o kişilerle savaş durumuna girer. Bu durumda önceki tüm bağlar ortadan kalkar, bütün haklar sona erer ve herkesin kendini korumaya, saldırana karşı direnmeye hakkı olur.

 Toplum, doğa durumunda da sözkonusu ama siyasal ya da uygar toplum olması sözkonusu değildir.

 

SPİNOZA

Çarşamba, Haziran 3rd, 2009

 

   SPİNOZA (1632-1677):

 

 Spinoza felsefesine, panteist felsefe de denir. Her yerde her şeyde tanrı var. Her şey tanrıda olmasından tanrıdan geliyor. Felsefenin temel amacı, tanrının bilgisine ulaşmaktır.

 Descartes, tanrının varlığını kanıtlamaya çalışıyordu. Spinoza’da ise tanrı vardır ve şüphe edilemez. Ona göre tanrıyı bilirsek her şeyi biliriz. Çünkü; her şey ondadır.

 Varolan her şey onun özünden zorunlulukla türemiştir. Varolanlarının tümünün ideaları, kökleri tanrıdadır. Tanrıyı bilince, ‘tanrı’ kavramı içine ne giriyorsa bağlantıları ile bilebiliriz.

 Tanrıda bulunan ideaları onu bilmemizle, ondan zorunlu olarak çıkan gerçek dünyayı da biliriz.

 Spinoza felsefesinde, idea ile gerçeklik tam bir uygunluk içindedir. Bunlar birbirine paraleldir. Düşünce dünyasının düzeni ile gerçekliğin/dünyanın düzeni arasında tam bir paralellik vardır. Bir şeyin ideasını, ideasının içindeki bağlantıları bilirsek, gerçekliğini de biliriz. Biz tanrıyı bilirsek, ideal dünyayı da ve buna paralel gerçek dünyayı da biliriz. Çünkü; idealar tanrının içinde.

 Spinoza, Descartes’in matematiksel yöntemini aynen alıyor ve sistemini buna göre kuruyor.

Descartes’den ayrıldığı nokta, hareket noktasıdır. Descartes kendi varlığından hareket ediyor, her şeyi kendisiyle temellendiriyordu. Oysa Spinoza’da hareket noktası, tanrıdır. Varlığının kanıtlanması gerekmez. Çünkü; O zaten vardır.

 Bir başka fark; Descartes matematiksel yöntemi, aritmetikten çıkarıyor. Spinoza ise geometriyi kullanıyor. Öğretisini, 8 tanım 7 aksiyomla kuruyor. Euklides geometrisini örnek alıyor.

 Descartes’de iki töz vardır, Spinoza’da ise bir töz vardır, o da tanrıdır. Diğer iki töz, tanrının nitelikleri ve görünüşüdür.

Tek töz anlayışı, Spinoza felsefesinin en temel noktasıdır. Sistemi tek töz üzerine kuruludur.

 Töz nedir?

 Töz, kendi kendine varolan, kendi kendisiyle kavranan, kavramı bir başka şeyin kavramına bağlı olmayan. Meydana gelmemiştir, yokolmaz, bölünmez ve ebedidir.

 Tanrının sıfatları sonsuzdur onun sıfatlarını saymak onu sınırlamak demektir. Onun sıfatlarını sayamayız. Çünkü:

“Her belirleme bir yadsımadır.”

 Neden (tanrı) ve etki (idealar/gerçeklikler), bir ve aynı şey olduğuna göre Spinoza’nın panteist görüşü hakkında ne söyleyebiliriz? Buradan panteizme nasıl gidilir?

 Doğa, tanrının özünden çıkar, tanrıyla aynı şeydir. Bu nedenle, neden-etki birbirinden ayrılan değil, eşittir.

 Bütün varolanlar tanrının nitelikleri(attributum) ve görünüşleridir (modus).

Tanrı, immanent (içkin) bir nedendir. Kendi kendisinin zorunlu sonucudur.

Attributum; tözün ancak kendisini birlikte koyduğu şeydir. Biz bu niteliklerden sadece ikisini biliyoruz. Bunlar da madde ve ruhtur. Bunlar Descartes’de tözdür, Spinoza’da ise tözün nitelikleridir. Bunların birinden hareket ederek diğerini açıklayamayız. Ruhsal dünyayı, sadece düşünceyle, maddi dünyayı da zaman ve mekanla açıklayabiliriz.

 Bu iki attributum/ nitelik, kendisini iki biçimde ortaya koyar. Biri düşünce diğeri mekandır. İşte bunlar tözün modusudurlar.

 Modus; kendi kendine değil, başka bir şeyde olan, başka bir şey yardımıyla tanınan.

 Modusu attributumla, attributumu da tözle kavrayabiliriz.

 Başka şeyler aracılığıyla kavranabilen bu moduslar; tek tek görünüşler, nesnelerdir. Misal, kalem bir modustur ve madde attributumuna girer. Algılama, hissetme, ve psişik durum modusları; ruh attributumuna girer. Biz tanrının görünüşünden başka bir şey değiliz.

 

              TÖZ

   í                         î

í  ATTRİBUTUM    î

 

         MADDE  çè  çè   RUH 

                 MODUS   

 

          ê                    ê

            Maddi                  Ruhsal

      Belirlenimler         Belirlenimler

 

 Birşeyin varoluşunun nedeni başka bir şeydedir ve bu zincir töze kadar gider. Bir modusu kavramak demek, tanrıyı kavramak demektir. Tek tek nesneler, düşünceler hepsi birbirine bağlı gözükürler aslında hepsi tözün belirlemesidir. Herşeyin temelinde tanrı var.

  ‘’Varolmadığını düşünemediğimiz, özü varlığı kuşatan şeye kendi kendisinin nedeni diyorum. Kendi kendisinin nedeni olan bir şeyden daha büyük bir şey tasarlayamam. O kendisiyle tasarlanır ve başka hiçbir fikrin yardımı olmaksızın kavranabilir. O sonsuz olup, sıfatları da sonsuzdur.

 Her şey zorunlu bir nedensellikle oluşur. Tanrının dışında hiçbir kendi tabiatının zorunluluğuyla kendi kendisinin nedeni olarak olmuyor. Bu nedenle tanrının dışında hiçbir şey özgür değil.’’

 Tanrı ilk neden, onun dışındakiler nedenler zinciri olarak var. Varolmaları kendilerine bağlı değil bu nedenle de özgür değiller.

 Tanrı hem neden hem de sonuç. Ondaki bu nedenselliği ‘P’ önce ‘q’ sonra şeklinde değildir. O nedeni ve sonucu ile aynı anda olmuştur.  

 

 Her şey ancak 2 şekilde olabilir:

1-Ya kendi özünden türer,

2-Ya da ilinektir; varolması için başka bir şeye ihtiyacı olan.

Spinoza’ya göre nedensiz hiç bir şey olmaz.

Dünyayı kavramak istiyorsak, tanrıyı kavramamız gerekir.

‘’Ben tanrıyı varolmayan olarak düşünemem, çünkü; kendi kendisinin nedeni olup özü varlığı kuşatmıştır. Oysa bir modusu düşünebilirim. Çünkü; kendi kendisinin nedeni değil. Aynı sıfatları paylaşan iki ya da daha fazla töz olamaz. Töz/tanrı bir tanedir O ancak kendi kendisinin yardımıyla tasarlanır. Bu cevher başka bir cevher tarafından meydana getirilemez. Her cevher sonsuzdur. Tanrıdan başka cevher yoktur ve tasarlanamaz.’’

 

  Neden ve etkinin zaman dışı bir boyutta ele alınması gerekir. Bunları kavrarken zamanı/süreyi karıştırmamak gerekir. Etki, nedenin kendisini göstermesinden başka bir şey değildir.

 Zaman boyutunu işe karıştırdığımızda, bugün doğru olan yarın yanlış olabilir.

 

         Spinoza’ya göre Moduslar ikiye ayrılır:

1-Sonsuz modus; tanrının özünden dolaysız olarak çıkan. Varolmak için başka bir modusa ihtiyaç duymuyor sadece tanrıya ihtiyacı var.

2-Sonlu modus; varolmak için başkaca modusların varlığına ihtiyaç duyuyorlar.

Tek tek yer kaplayan cisimler, tek tek maddi olaylar… bunların hepsi sonlu moduslardır.

 

   İki Attributum (nitelik) vardır:

Cisimsel dünyayı oluşturan attributum ki; bu kendini ‘mekan’ olarak gösteriyor. Düşüncenin kendisi ise sonsuz modustur.

Tek tek nesneler hep başka bir nesneyi gerektirirler. Nesneler arasında kesintisiz bir bağlantı var. Bu kesintisiz bağlantı nedeniyle ‘rastlantı’ diye bir şey yoktur. Bir nesnenin nedeni, diğer bir nesne. Bu ilişkiler kesintisiz, boşluksuz ve zorunlu.

 Aynı zincir ruhsal dünyada da var. Kendinden önce belirlenmeyen hiçbir olay yoktur. İşte bu durum ruhsal dünyada ‘İSTENÇ/İRADE ÖZGÜRLÜĞÜ’nü ortadan kaldırıyor.

 Spinoza’ya göre özgürlük bir kuruntudan başka bir şey değildir. Rastlantı olmadığı halde insanlar olayların gerçek nedenini bilmedikleri için rastlantıdan sözediyorlar. Olayların gerçek nedenini bilmemek bu da kuruntuya yol açıyor.

 Bir attributumu başka bir attributumla açıklayamayız, kavrayamayız çünkü; her bir attributumun kendine has bir düzeni vardır. Ruhsal dünyadaki bir olayın nedeni ancak ruhsal bir olay olabilir.

 Özgürlük ve rastlantıdan bahsetmemiz asıl nedenleri bilmememizden kaynaklanmaktadır.

 

   RUH VE BEDEN İLİŞKİSİ:

 

Attributumların her biri kendi içinde kapalı bir dizge. Bu attributumlar tanrının özünden zorunlulukla çıkmışlardır.Birbirlerini etkileyemezler ama bir attributumdaki modus diğer bir  attributumdaki modusun karşılığıdır.

 Oysa occasionalistler bu iki dünyanın birbiriyle olan ilişkisini açıklamak için araya tanrıyı koyuyorlardı. Spinoza’da ise bu durum çok daha kolay açıklanmıştır. Birindeki bir olaya diğerinde başka bir olay tekabül eder. Olup biten şey bir ve tekdir. Bu iki dünya nedenler zinciri olarak birbirine paraleldir. Aslında bütün olup bitenler tözde/tanrıda olup bitmektedir. Çünkü; bu iki dünya tanrının iki attributumudur.

 Maddi dünyada nedenleri bilmeyişimiz ‘rastlantı’ adını alıyor, ruhsal dünyada bilmeyişimizde  ise rastlantının yerini; ‘irade özgürlüğü’ alıyor. Ne rastlantı ne de irade özgürlüğü yoktur. Bütün bunlar birer kuruntudan ibarettir.

 Maddi dünyada ne varsa ruhsal dünyada da bunun karşılığı mutlaka vardır. Ruhtaki bir isteme, bedende de istemeyle ilgili bir eyleme tekabül eder.

 

   AHLAK VE DEVLET GÖRÜŞÜ:

 

İnsan, varlığını sürdürmek isteğindedir. Bu istek bilinçsizdir. İnsanın ruhsal dünyasındaki bu irade, istenç adını alır. ‘İyi’ ve ‘kötü’ kavramı buradan çıkar. İnsan bir şeyi istiyorsa buna ‘iyi’ diyor, istemiyorsa ‘kötü’ diyor. Bu kavramlar istence göre, göreli kavramlardır.

 Onun devlet görüşü de bu anlayışa dayanır. İnsanın varlığını sürdürmek istemesi en doğal hakkıdır. Böyle olunca, bu hakkın ve varlıkların korunması için bir güvenlik kurulması gerekir ki; bu ‘devlet’tir. Devlet bu amaçla kurulmuştur.

 Spinoza, devlet şekli bakımından Hobbes’tan ayrılır. Spinoza, demokrasiden yanadır. Tek kişinin egemenliğinin, bireylerin haklarını kaldıracağını düşünür. Daha sonra bu düşüncesini değiştirerek Aristokrasiyi benimser.

 

 Tözün nedeni, immanenttir yani kendi içindedir. Tözden zorunlulukla çıkan şeylerin nedeni ise trancendenttir yani nedenleri kendi dışındadır.

 Tanrı sonsuz olup sıfatları da sonsuzdur. Başka bir tanrı/ töz daha olsaydı; o da sonsuz sıfatlara sahip tanrının, başka bir sıfatıyla tanımlanacaktı. Çünkü; sonsuz sıfatlara sahip olan tan tanrı, bütün sıfatlara sahiptir. Aynı sıfatlara sahip iki tanrı olamaz. Sonsuz sıfatlara sahip tek bir tanrı vardır.

 Tanrının bütün sıfatları ezelidir, o her şeyin içkin nedenidir.

 Tanrı tarafından yapması gerektirilmiş olan kendi gerektirilirliğini bozamaz. Yaratıcı tabiatla, yaratılmış tabiat bir ve aynı şeydir (panteizm). Tabiatta zorunsuz hiçbir şey yoktur. Olduğunu düşünmek, akıl için çelişki yaratır. Tabiatta olumsallık diye hiçbir şey yoktur. Böyle olması gerekiyordu, böyle oldu.

  İrade özgürlüğü olmadığı gibi tanrı bile kendi kendisinin zorunlu nedeni olduğundan, özgür değildir. Şu düzenden başka bir düzen olsaydı, tanrının iradesi de başka türlü olacaktı, bu da imkansızdır.