ARİSTOTELES (İ.Ö. 384 – 322) :
ESERLERİ:
1-Organon, 2. Fizik, 3. Metafizik, 4. Nikhomakhosa ethik, 5. Politika, 6. Poetika, 7. Retorika
VARLIĞA ONTOLOJİK YAKLAŞIMI:
1-Harmonim; adları aynı özleri farklıdır. Örneğin iki insanın adları aynı olabilir ama özleri farklıdır.
2-Simonimler; hem adları hem de özlerinin tanımı ortak. Örneğin:
Hayvan; a) insan b)öküz, her ikisinin de adları ve tanımları aynıdır. Aynı türdendirler fakat faklı cinstendirler.
3-Paranim; isme dayanan, isimden türetilenlerdir. Örneğin; gramerden, gramerci.
Formları aynı olup, anlamları faklı olanlar da 3’e ayrılır:
1. Varlıkların kimi bir özneye yüklenir. Fakat yüklenen, hiçbir zaman öznede bulunmaz.
Örneğin; ‘Ahmet insandır’. Burada özneye insanı yüklüyoruz. Ancak onda bu bulunmaz yani, hiçbir zaman ‘insan Ahmet’dir olmaz. Özneden ayrı olarak varolmayan ‘insan’ şeydir. Beyaz kendi başına beyaz değildir, özneye bağlıdır.
‘Ahmet beyazdır’ ama ‘beyaz Ahmet’ değildir.
2. Kimileri de bir öznede bulunur hem de özneye yüklenir.
Örneğin, ‘Tebeşir beyazdır’ tebeşire beyazlığı yüklüyoruz.
3.Kimi varolanlar ise, ne bir özne de bulunur ne de yüklenir.
Örneğin, Sokrates’e ne kendinden başka bir şey yükleyebiliriz ne de
Sokrates’i bir başka şeye yükleyebiliriz.
‘Sokrates insandır’ dediğimizde ‘insan’ Sokrates’de bulunmadığı gibi ona insanı yükleyemeyiz de. Çünkü; ‘insan’ı ancak ‘hayvan’a yükleyebiliriz, insan da bir hayvandır:
Hayvan-İnsan-Bir insan (Sokrates). Bir insan, hem insan hem de hayvandır.
Aristoteles, hiçbir bağlantıya göre söylenmeyen, yalnız başına varolan şeylere de Kategori/ Ousia diyor. Bunlar da 10 tanedir.
Ousia; hiçbir bağlantıya göre söylenmeyen şeylerin her biri. Ya bir öz, nicelik, nitelik, etkinlik, edilginlik, sahip olmak, zaman, yer, ilişki ya da bir durum. Ousia, bir insan, bir addır. Ousialar, yalnız başına kendi kendilerine varolanlardır. Sayı olarak bir ve aynı kalırken, karşıt nitelikler alabilirler. Bir şey bir zaman sıcak, bir zaman da soğuk olabilir.
Birinci ousialar; ne bir özneye yüklenir ne de bir özne de bulunur.
İkinci ousialar; bir insan ya da bir hayvanın türü.
Ousia, 1. Varlık; varolmaya ait sorular:
a)Varolma nedir?
b)Bir şeyin varolması nedir?
Varolana ait sorular:
a)Varolanın yapısı nedir?
b)Bir varolanın, o varolan olması ne demektir?
2. Nelik; bir şeyin ne olduğu.
Varolma nedir? Sorusu 3 ayrı varlık tarzını ifade ediyor:
1-Dynomia; olnak halinde varolma. Madde; olanak halinde varolmadır.
2-Entelegheia; amacını kendi içinde taşıyan varolma. Eidos; biçim, tür,nelik.
3-Energia; etkin halde varolma. Snylon; cisimler, bütünsel tekler.
Bir şeyin varolması/ yapısı; madde ve eidostur.
Ousialar nedir?
*Teklerdir; tek olarak varolan 1. ousialar(kendisine yükleniyor)
*Eidos; 2. ousialar (canlı gösterdiği bir şey var).
*Genus; cinsler ve genel kavramlar (gösterdiği sadece kavramlar).
İki tür akıl yürütme vardır:
1-Diyalektik; temelinde kavramlar var onun için bizi doğru yola götürmez.
2-Apodietektik; temelinde ousialar var. Bizi doğru yola bu götürür.
VARLIK GÖRÜŞÜ YA DA METAFİZİĞİ:
Deney; aynı çeşit şeylerin kişideki kalıntısıdır. Sanatsa, deneyin üstüne çıkmaktır. Deney; tekin bilgisi, sanatsa; genelin bilgisidir.
Deney sahibi, bir şeyin ne olduğunu bilir ama neden ve niçinini bilmez.
Sanat erbabı, bir şeyin ne olduğunu da, neden olduğunu da bilir. Sanatçı, işçiden bu fark nedeniyle üstündür.
Bilgelik; bazı nedenleri (episteme) ve bazı ilkeleri (arkhe) konu alan bir bilimdir.
Her şeyin tek tek ne olduğunu bilmez ama o teklerin nedenlerini ve ilkelerini bilir. Bilge kişi, kendisine yasalar konulan değil, kendisi yasalar koyan, buyuran kişidir.
Öğrenmek, her şeyin nedenlerini belirtmektir.
Bilmek, kendileri için bilmek ve anlamaktır. Bir şey de kullanmak için, işe yarasın diye bilmektir.
Töz, bir şeyde sürekli bulunandır.
Proto philisophia (ilk felsefe/ metafizik); bu bilim ilk nedenleri ve arkheleri birleştirir. Bunları bilen neden ve niçinleri de bilir. Tek teklere değil genelin bilgisine sahip olur.
Bu bilim; 1. varlık olmak bakımından varlığı inceliyor. Varlığı parçalamadan bir bütün olarak ele alıyor.
2.Varlığın ana özelliklerini, onda özü gereği öyle yapan şeyleri inceliyor.
Özetle bu bilim (ilk felsefe); varolmak bakımından varlığı ve onda sürekli bulunan ana özellikleri inceliyor.
Aristoteles’e göre bir şey var dediğimizde 3 şey akla gelir:
1-Bazı şeyler ousia oldukları için vardır.
2-Bazıları ousialara maruz kaldıkları için vardır.
3-Bazı şeyler ise ousialara götüren yol oldukları vardır.
Arstoteles’de, ‘arkhenin’ anlamları:
-İlke; bir şeyin kendisinden hareket etmeye başlayan ilk noktasıdır. Örneğin, bir doğrunun başlangıcı gibi.
-Bir işe başlanırken, o iş en iyi nasıl yapılır.
-İlk şey; bir evin temeli, insanın kalbi gibi. Baba ve anne çocuğun arkhesidir.
-İradesiyle bir şeyi değiştirip yeni bir şey başlatmak.
-İlk önermelerde bir şeyin bilgisinin kendisinden başladığı şey. Bilgilerin dayandığı ilkler, ilk önermeler vardır.
Arkheler, bir şeyin olduğu, geldiği ya da bilindiği ilktirler.
Her neden bir arkhedir. Yukarıdakilerin diğerlerinden tek farkı ilk olmalarıdır.
Neden; bir şeyin bir parçası, ondan yapılan şey. Örneğin, heykelin nedeni, bir madeni tunçtur.
Ereksel neden; heykelin niçin yapıldığı.
Neden çeşitleri, 1-Formel neden
2-Maddesel neden
3-Hareket ettirici neden
4-Ereksel neden
Aristoteles’in yaptığı iş; kavramları kritik etmesidir.
ETİK GÖRÜŞÜ
Nikhamakhosa Etiği:
Her eylem, her sanat ulaşmak istediği bir hedefe doğru gider. Bu hedefte ‘iyi’nin ta kendisidir. Mutluluk bu hedefe ulaşmakla ortaya çıkar.
O halde mutluluk ne? Ona göre ruhun tam erdeme göre etkinliğidir.
Peki erdem ne? Ruhun akla göre etkinliğidir.
Peki, ruh ne, akıl ne?
Aristoteles’e göre insan; 1. Beden 2. Ruh
Ruh, 1. Akıldan yoksun yan, a) Arzulayan yan, b) Bitkisel yan
2. Akla sahip olan yan, a) Geleceğe ait çıkarımlar yapan, başka türlü olamayacak olanları bilen yan (episteme).
b) Başka türlü olabilecek olanları bilen yan.
Erdemler:
a) Dionaronun/ düşünce yetisinin, zihinsel erdemleri.
b) Ethosun/ moralin, karakterin erdemleri.
Huylar, alışkanlıklarla edinilir. Erdemler de böyle edinilir. Erdem, orta olandır. Erdemli olmak da ethos da ortayı bulmaktır. İki uç arasında orta/ mezotesdir.
Entelektüel erdemler:
1-Sanat; meydana gelme, yeni bir şey yapmakla ilgili. Objesi raslantısal yani başka türlü olabilendir.
2-Episteme; Aristo’da kanıtlama yapabilmedir. Objesi zorunludur.
3-Pratik bilgelik (phoronesis); eylemde olmayla ilgilidir, öğretilemez.
4-Felsefi bilgelik (sophia); nous ile birleşmiş epistemedir.
5-Sezgisel akıl (nous); arkheleri obje edinmiştir. Herşeyin ilki ne onu bilir.
Bunlar yeti sonucu ortaya çıkan şeylerdir.
Tags: apodietektik, dialektik, dionaro, dynomia, eidos, energia, entelegheia, entellektüel, ereksel, ethos, F:ARİSTOTELES, formel, genus, harmonim, kategori, METAFİZİK, mezotes, Nikhomakhosa etik, nous, Organon, ousia, paronim, phoronesis, poetika, politika, proto philisophia, retorika, simonim, snylon