Posts Tagged ‘Cemiyet’

SOSYOLOJİ TARİHİ-6

Salı, Ekim 20th, 2009

 

  FERDİNAND TÖNNİES ( 1855 – 1936 ):

 

 Çokça papaz yetiştirmiş bir Alman ailenin çocuğudur. En önemli eseri; ‘Cemaat ve Cemiyet’tir.

 Tönnies, bu eserinde sosyolojinin bir taslağını çizerek, toplumsal ilişkilerin başlıca biçimlerinin olgulara dayanan bir çözümlemesini de yaparak sosyolojinin genel karekteristiğini belirlemiştir. Ona göre toplumun veya toplumsal kişilerin iki temel biçimi vardır; cemaat ve cemiyet.

 Cemaat; kendisine özgü iradesi olan, dayanışması da baba akrabalığı gibi doğal kuvvetlerle sağlanan, bireylerin topluluğudur. Bir yerde cemaatler, doğanın bir ürünüdür. Bu toplulukların meydana gelmesinde, kişisel iradelerin hiçbir etkisi yoktur.

 Bireyler, doğal dayanışmanın karşılıklı uyum içinde etkileri bulunan bir toplumsal yapının üyelerinden başka bir şey değildirler. Bireylerin istemlerinde aynılık vardır. Çünkü bireysel irade, toplumsal irade tarafından silinmiştir. Bu türlü topluluklarda mülkiyet; mal birliğine, hukuk da aile hukukuna dayanır.

 

 Cemiyet ise belirli bir amaç ya da amaçları gerçekleştirmek için bireysel irade ile karşılıklı etkide bulunan bireylerin meydana getirdiği topluluğa denir. Tönnies, bu tip toplulukları doğanın bir ürünü olarak değil, daha çok yapma bir mekanizma olarak tanımlamaktadır.

 Tönnies’e göre cemaat; örf ve adetlerin, akrabalığın, resmi olmayan samimi ilişkilerin hakim olduğu, ilkel, kırsal, tarıma dayalı karmaşıklaşmamış toplu veya sosyal grupları yansıtan bir terim anlamına gelmektedir.

 Özetle cemaatte birincil sosyal ililşkiler denilen, samimi, yüzyüze, duygusal yönü kuvvetli, kişisel ve resmi olmayan ilişkilerdir.

 Cemiyet ise ikincil sosyal ilişkilerin hakim olduğu yani resmi, sözleşmeli ve uzmanlaşmış sosyal ilişkilerin hakim olduğu topluluk veya gruptur. Bu toplum türü kent özellikle metropoliten bölgeleri yansıtan bir terim olarak kullanılmıştır.

 Cemiyet, rekabetin, kişisel faydacılığın, bireyciliğin arttığı, aile bağlarının zayıfladığı, teknoloji ve uzmanlaşmanın yaygınlaştığı bir topluluk olarak belirmektedir.

 

 Cemaat tipi toplumlardaki sosyal ilişkiler:

 

 1-Genellikle yüzyüze temas ve ilişkiler hakimdir.

 2-Bireyler arasında samimi, duygusal yönü kuvvetli bir işbirliği vardır.

 3-Bireyler kişilikleriyle bir bütün olarak kabul edilirler ve genellikle bir bireyin yeri başkasına devredilemez.

 4-Üyelerin birbirleriyle olan ilişkileri sosyal hayatın birçok yönünü içermektedir.

 5-‘Ben’ değil ‘biz’ duygusu hakimdir.

 6-Birey kendini grubuyla özdeşleşmiş olarak görür. Grubun temel amacı, bireyin temel amacıdır.

 7-Bireyler arasında yıkıcı rekabete, ihtirasa yer verilmez. Rekabet ve ihtiras, sosyal bir nitelik kazanmış grubun yararına yöneltilmiştir.

 

Cemaat ve cemiyet tipi toplumların karşılaştırması:

 

 1-Cemaatte ortak irade, cemiyette ise bireysel irade vardır.

 2-Cemaatte üyelerin bağımsız kişiliği yoktur, cemiyette ise vardır.

 3-Cemaatte grubun menfaati önde gelir, cemiyette ise bireylerinki önde gelir.

 4-Cemaatte karizmatik inanç önemli, cemiyette ise doktrin önemlidir.

 5-Cemaatte din, cemiyette ise toplumsal kanaatler önde gelir.

 6-Cemaatte töreler, adetler yaygın cemiyette ise geçici zevkler, modalar vs.

 7-Cemaatte doğal dayanışma, cemiyette ise sözleşmeli, ticaret ve değişim vardır.

 8-Cemaatte doğal dayanışma, cemiyette ise bireysel mülkiyet yaygındır.

 

 Son olarak tarih bakımından cemaatler, cemiyetlerden daha önce meydana gelmişlerdir. İlkel toplumlar, kabileler bu tip toplumların somut birer örnekleridir.

 Zamanla cemaatler çözülmeye başlayınca cemiyetler doğmaya başlamıştır. Ve cemiyetler, cemaatlerin zararına olarak gelişmiştir. Kısacası insan gitgide cemaatlerden sıyrılmıştır. İnsan giderek bir zümrenin üyesi olmaktan çıkmış çeşitli zümrelerin üyesi olmuştur. Bu sosyal evrimin yeniden tersine dönmesi mümkün değildir.

 

   GEORG SİMMEL ( 1858 – 1918 ) :

 

 Berlin’de Yahudi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babasının erken ölümü üzerine, Katolik olan bakıcısı tarafından bir Katolik gibi yetiştirildi. I. Dünya Savaşının en önemli sosyologlarındandır. Tönnies’le birlikteler ve ondan etkilenmiştir.

 Simmel’in sorduğu en önemli soru; “sosyoloji, nasıl hareket etmeli?”

 Ona göre, sosyolojinin bir bilim olabilmesi için, diğer sosyal bilimlerin uğraşmadıkları bir alanı, kendine konu edinmesi gerekir. Yani kendine özgü, bir bakış tarzına sahip olması gerekmektedir. Böyle özel bir alan bulunmadığında, sosyolojinin bağımsız bir bilim olması mümkün değildir.

 O halde, sosyolojinin alanı ya da bakış açısı ne olmalıdır? İçerik bakımından sosyal olaylar, ekonomi, din, hukuk, ahlak, tarih gibi alanlar, bu alanları karşılayan çeşitli bilimler tarafından incelenmektedir. Bu yüzden, toplumsal hayatın içeriğinde, sosyolojinin konusu olacak herhangi özel bir alan yoktur.

 Diğer bilimlerin konusu olmayan, bir tek alan ve ve görüş tarzı varsa, o da toplumsallaşma biçimleri ve ve insan ilişkileri alanıdır.

 İşte sosyolojinin, bağımsız bir bilim olmasını ancak bu alan sağlayacaktır. İnsan ilişkilerinde, biçim ve içerik, birbirinden büsbütün ayrı şeylerdir. Bunun için bunlardan her biri, birçok inceleme konusu olabilir.

 Egemenlik, uyrukluk, çekişme, rekabet, işbölümü, partiler gibi insanların karşılıklı ilişki biçimlerinden her biri, kendi zümresinde örneğin bir eşkıya çetesinde, bir aile kurumunda, bir okulda bulunabilir.

 Sosyolojinin ödevi; çeşitli zümrelerde görülen toplumsal ilişkilerin tasvirini, sınıflamasını, çözümleme ve açıklamasını yapmaktır. Yani toplumsal farklılaşmanın, toplumsal zümrenin sürekliliği, tamlığı, mertebeler zinciri, kumanda, sıklık, seyreklik gibi toplumsal biçimlerin çözümlemesini, sınıflamasını yapmaktır.

 

  G. GURVİTCH ( 1894 – 1965 ) :

 

 Gurvitch’e göre, günümüz sosyolojisi toplumsal gerçekliği derinlemesine ele alan ve insanı ön planda tutan bir bilim olma yolundadır.

 19. yüzyıl sosyolojisini tek boyutlu diye nitelendirirsek, 20. yüzyılın sosyolojisini de çok boyutlu olarak nitelendirmek gerekir.

 Gurvitch’e göre toplumsal gerçeklik birçok alt ve üst yapılardan, derinliğine birçok katlardan meydana gelmiştir. Bu alt ve üst yapılarda meydana gelen çeşitli katlar birbirine girmiştir. Bu katlar sürekli birbirini karşılıklı etkilemektedirler. Bu katlar arasındaki ilişki diyalektiktir.

 Bu katların hepsi tamamen pragmatik, pratik bir temele dayanır. Gurvitch, toplumsal gerçekliği 10 kata ayırmıştır. Ona göre toplumsal gerçekliğin objektif gözlemle en çok elverişli oluşundan başlayarak en az elverişliye doğru derece derece araştırmak isteyen bir sosyolog şu sırayı izlemelidir:

 1-Bir ekolojik ve morfolojik düzey, yerel çalışmalara ağırlık verir.

 2-Toplumsal örgütler.

 3-Toplumsal örnekler.

 4-Örgütlenmiş üst yapıların üstünde kalan az çok düzenli kolektif gidişler.

 5-Toplumsal rollerin örgüsü.

 6-Kollektif duruş ve vaziyet alıcılar.

 7-Toplumsal semboller.

 8-Yaratıcı kolektif gidişler.

 9-Kollektif fikir ve değerler.

10-Zihinsel haller ve kolektif psişik eylemler.

 

 Gurvitch, 35 yıldan fazla bir süre geliştirdiği bu görüşleri hukuk sosyolojisine uygulamıştır. Ona göre, toplumsal gerçekliğin her bir tipi farklı toplumsal gerçeklikler yaratmaktadır.

 

Toplumsal tipler    à Doğurdukları hukuk tipleri

1-Sosyal bağdaşmalar  : Hukuk türleri

2-Kısmi zümreler         : Hukuk kadroları

3-Topyekün toplumlar : Hukuk sistemleri

 

 Gurvitch’e göre mikrososyolojinin görevi; toplumsal gerçekliği araştırırken, bu gerçeklikle hukuk türleri arasında bir ilişki kurmak ve bu fonksiyonel ilişkiyi incelemektir.

 Ona göre, toplumsal gerçekliğin araştırılması sırasında, hukukla ilişki kurulması belki tuhaf gelebilir. Ancak, hukuk daima birlik ve değişmezlik ilkesine dayanır ve toplumsal çatışmaları geçici de olsa belirli bir kurala bağlamaya çalışır. Bunun için de hukukçular ve sosyologlar çoğu zaman, hukuk kurallarının işleyişini bir merkezde toplamak eğilimindedirler. Bu merkezde, çoğu kez devletle somutlaşmış olan toplumlardır. Böylece hukuğun kaderi devlet biçimine bağlıdır.

 

  PRENS SABAHATTİN ( 1877 – 1948 ) :

 

 Son dönem Osmanlı siyaset ve fikir adamlarından olup, Abdülmecit zamanında saraya damat olarak girmiştir. Saray geleneklerine uygun özel bir eğitim görmüştür.  Babası Mahmut Celalettin, Abdülhamit’e karşı olduğundan oğlu Sabahattin’i de alarak Fransa’ya kaçmıştır. Sabahattin, Paris’te sosyoloji eğitimi görmüştür.

 P. Sabahattin bir yerde sürgün hayatı yaşarken bir yerde de aristokrat bir yaşam sürmüştür.

 O dönemler Paris, Abdülhamit’in istibdat yönetimine karşı özgürlükçü Jön Türklerin kaçıp geldiği yerdir. Prens, Paris’te istibdat yönetimie karşı yazdığı yazılarla tanınmıştır.

 Bilindiği gibi Osmanlı çöküş dönemine girmiş, zamanın fikir adamları da bu buhranlı dönemden kurtulmak için formüller aramaya başlamıştır.

 Bu amaçla P.Sabahattin de Paris’te bir cemiyet kurmuştur.

 İki önemli görüşü vardır:

 1-Teşebbüs-i şahsi; ekonomik ve sosyal yönden kişisel girişimcilik.

 2-Adem-i merkeziyet; idari yönden merkez dışıcılık.

 Prens bir yerde Osmanlıya adem-i merkeziyet fikriyle federal bir sistem önermektedir. Esasen Osmanlı, eyalet sistemine göre yönetilmektedir. Buna göre her eyalet kendi içinde bağımsız olurken kendi dışındaki kararlarda da imparatorluğun kararlarına tabi olacak.

 II. Meşrutiyetin getirdiği afla 1908’de İstanbul’a gelir ve bir hürriyet kahramanı olarak karşılanır. Bir süre sonra fikir merkezlerinden olan Selanik’e gider ve orada 1909 yılında ‘Osmanlı Ahrar fırkası’nı kurar. Bu fırkanın yayın organı durumunda olan ‘Osmanlı Gazetesi’ni de çıkarmaya başlar. Bu sırada iktidarda bulunan İttihat ve Terakkinin merkeziyetçi yönetimine karşı fikirlerini ‘birinci, ikinci ve üçüncü izah’ olarak broşür olarak yayınlar.

 Prens, İttihat ve Terakki iktidarına karşı komploda parmağı olduğu düşüncesiyle tutuklanmış ancak kaçması için her türlü fırsat verilmiştir. Komployu kardeşinin düzenlediği söylentisi de vardır. Neticede tekrar Paris’e gitmiş ve Osmanlı asilzadelerinin yurda dönüşünün yasaklanmasıyla da bir daha Türkiye’ye gelememiştir.

 Sosyal hayat ve ekonomide özel girişimciliği, iç politikada da merkez dışıcılığı savunan Prens, Gökalp’in temsil ettiği, İttihat Terakki partisinin sosyoloji anlayışına karşı tavır almıştır.

 Prens, Z.Gökalp’in Türkçülüğüne karşı, Osmanlıcılığı savunmuştur. Sabahattin, Osmanlının kötü durumundan kurtulabilmesi için bir yerde yabancı güçleri çağırır durumdadır.

 Balkan savaşı yıllarında planlayıp 1918 yılında yayınlanan, “Türkiye nasıl kurtulabilir?” adlı eserinde önceki görüşlerini genişleterek sistemleştirmiştir. Türk toplumunun içinde bulunduğu siyasi ve sosyal buhranı önce teşhis edip sonra tedavi reçetesi sunmaya çalışmıştır.

 Ona göre sosyal yapımız yön değiştirmedikçe, yönetim şekli ister meşrutiyet ister istibdat, ne olursa olsun Türk toplumunun bünyesinde, hiçbir ilerleme yapmaya olanak yoktur.

 Prens, Türkiye’nin kurtuluş çarelerinden biri olarak eğitim sisteminin, ferdi teşebbüs kabiliyeti gelişmiş fertler yetiştirmesini öngörür.

 Ona göre en büyük inkılap, eğitim aracılığı ile her Türkün ruhunda özel teşebbüs duygusunu geliştirmektir.

 Zamanın Batılı politik görüşleriyle yakınlık kuran Prens, adem-i merkeziyet teorisinden hareket ederek Anglo-Saksonların modeli bir sistemin uygulandığı kalkınmış bir Türkiye düşünmüştür. Ancak Osmanlı ile Anglo- Saksonların şartları birbirine uymamaktadır.

 Prens, Türkiye’deki liberalizmin öncüleri arasındadır.

 

 

 ZİYA GÖKALP ( 1876 – 1924 ) :

 

 Mehmet Ziya Gökalp, 23 mart 1876’da yerel bir gazetede çalışan, memur Çermikli Tevfik Beyin oğlu olarak, Diyarbakır- Çermik’te dünyaya gelmiştir. Kimi yazarlar, baba tarafından Zaza ya da Kürt kökenli olduğunu iddia etmiştir. Ziya Gökalp ise babasının Türk olduğunu söylemiştir.

 Eserleri ve görüşleriyle, Türkçülüğü ve Türk milliyetçiliğini önemli ölçüde etkileyen toplumbilimci, yazar, şair ve siyaset adamıdır. Meclis-i Mebusan’da ve T.B.M.M’de milletvekilliği yapmıştır. “Türk milliyetçiliğinin babası” olarak da anılır.

 

‘Dilde Türkçülüğün İlkeleri’ adı altında Gökalp, Türk dilinin sadeleştirilmesini özetle şu şekilde açıklamıştır:

 

1-Milli dili oluşturmak için Osmanlıca yazı dilini bir tarafa bırakmak ve halk edebiyatına temel vazifesi gören Türkçeyi kabul etmek ve İstanbul şivesini eseas almak. Bu konuşma dilini yazı dili haline getirmek.

2-Halk dilinde Türkçe karşılığı bulunan Arapça ve Farsça kelimeleri atmak. Tamamen karşılığı bulunmayan az çok bir nüans ifade eden kelimeleri Arapça ve Farsçca da olsalar atmamak.

3-Aslı yabancı olduğu halde halk dilinde değiştirilerek kullanılan kelimelerin aslını değil, halkın ağzındaki şeklini almak.

4-Yerini yeni kelimelere terk etmiş ve fosilleşmiş olan eski Türkçe kelimeleri diriltmeye çalışmamak.

5-Yeni terimler bulmak gerektiğinde bunu önce halk dilinde aramak yoksa Türkçe köklerden yapım ekleriyle yeni kelimeler türetmek. Bazı devirlerin ve mesleklerin özel terimleri ile alet isimleri ait oldukları yabancı dilden alınabilir.

6-Türkçeden istisnalar hariç, bütün Arapça ve Farsça tamlama şekillerini ve kurallarını atmak.

7-Türk halkının bildiği ve severek kullandığı her kelime Türkçedir. Dilde sadeliğin ölçüsü, halkın ağzındaki yaşayan Türkçedir.

8-Terimler hariç eski ve başka Türk lehçelerinden, İstanbul Türkçesinin ses, şekil ve kelime kurallarına uymayan kelimeleri almamak.

9-Kelimeler belirttikleri manaların, tarifleri değil, işaretleridir. Mesela, ‘ağaç’ sözcüğü, ağacın kendisi değil, onun işaretidir. Bu bakımdan, kelimelerin esas manaları, onların türediği kökleri bilmekle anlaşılmaz, kullanılışını bilmekle anlaşılır.

10-Bu saslar dahilinde dilimizin büyük bir sözlüğü ve eksiksiz bir dilbilgisi hazırlanmalıdır.

 

 Gökalp, sistematik Batı düşüncesinin Türkiye’deki ilk örneklerinden birisini vermiştir. Bu örneği verirken de özellikle, Durkheim sosyolojisinden yararlanmıştır. Kendi fikir sistemini kurarken onun metodolojisini takip etmiştir. Bilhassa teoriye değil, pratiğe önem vermesi bunun en tipik örneğidir. Öyle ki, bunu fikir sistematiği dediği görüşlerin yayılnası konusunda da göstermiştir. Kendisi iyi bir şair olarak nitelendirilemeyeceği halde, görüşlerini yayabilmek için öğretici mahiyette şiirler yazmıştır.

 

 Gökalp’in en önemli görüşlerinden biri:

“Türk milletinden, İslam ümmetinden ve Batı medeniyetinden olmak” üzere türk milli hayatının ve varlığının iki büyük gerçeği ile bir büyük mecburiyetine dayanan milli felsefesi, bir çeşit milli sosyoloji niteliğinde görülebilir.

 Siyasetin içinde oluş onu, doğrudan doğruya uygulama yapmaya, pratik programlar hazırlamaya daha çok önem vermiştir. Aynı zamanda herkesin hakkının savunulduğu sosyal adaleti sağlamak gerekirken yine Durkheim’dan esinlenerek, vazifenin haktan önce geldiğini savunmuştur.

 

 AUGUSTE COMTE :

 

Comte, sosyal olayları, bilimsel yöntemle inceleyerek pozitif bir bilim kurmak amacıyla bilimsel diüşünceyi, bilim öncesi düşüncelerden kesin olarak ayırmıştır. Ona göre, insan düşüncesi ve bilimler 3 ana evreden geçerek evrimleşmektedir:

 1-Teolojik çağ; mutlak olanın araştırıldığı bu dönemde tüm olayların nedenleri çok sayıda ve kaprisli doğaüstü güçlerle açıklanır.

 2-Metafizik çağ; doğaüstü güçlerin yerini, olguların ilk nedeni olan soyut varlıklar alır.

 3-Pozitivist çağ da ise akıl yürütme, deney-gözlem, sınıflama yoluyla olaylar arasında değişmez ilişkiler ve yasalar araştırılır.

 Dünyaya salt akılcı bir gözle bakmayı amaçlayan pozitivizm, düzenlilikleri gözlemleyerek yasalara ulaşmayı amaçlar.

 Toplumbilimin, pozitif bir bilim olabilmesi için, toplumsal olayların bütün bilimler için ortak olan bir yöntemle incelenmesi gerekir.

 Pozitif evreye ulaşan toplumbilimin amacı; toplumun yeniden düzenlenmesine yardımcı olmaktır.

 Comte’a göre çağdaş toplumlar bir kargaşa içindedir. Bireylerin bencil çıkarlar peşinde koşması, güçlünün zayıfı ezmesi biçiminde beliren bütün bu toplumsal bunalımın arkasında zihinsel kargaşalık yatar.

 Pozitivist bir anlayışla, sağlam toplumsal kuralların temelleri atılmadıkça toplum bu kargaşalıktan kurtulamayacaktır.

 Kısaca Comte toplumbilime, toplumu yeniden düzenlemeye yarayacak temel düşünceleri yaratma görevi yüklemiştir.

 Comte’un pozitif felsefe kitaplarının başında güttüğü ilk ve özel amaç toplumsal olayları fizikte olduğu gibi bilimsel yöntemlerle inceleyen ‘toplumsal fizik’ ve ‘toplumbilim’ adlı yeni bir bilim kurmaktır.

 İkinci amaç, bilimleri derecelendirerek, sistemleştirmektir. Böylece bilimler sisteminde, toplumbilimin yerini ve öteki bilimlerle ilişkisini belirleme olanağı olacaktır.

 

Toplumbilimle sona eren bu bilimler sıralamasında Comte’un başvurduğu ölçütler şunlardır:

 1-Bilimlerin, bağımsız olarak gerçekleşme önceliklerine göredir.

 2-Basitten karmaşığa, genelden özele doğrudur.

 3-Önce gelenlerin sonra gelenleri hazırladığı mantıksal bir düzen vardır.

 4-Bir de aşamalı bir gelişme doğrultusu izlemiştir.

 

 Comte’a göre bilimlerin hiyerarşisi:

 

 Matemetik, fizik, astronomi, kimya, biyoloji ve en son olarak da sosyoloji gelmektedir. Sosyolojinin diğer bilimlerle kullandığı ortak bir yöntemi olduğu gibi kendine has bir yöntemi de vardır; ‘tarihsel yöntem’.

 Comte toplumu, ‘düzen’ ve ‘ilerleme’ gibi iki görünümlü bir olgu olarak anlar. Ona göre sosyoloji; toplumsal statik ve toplumsal dinamik olarak ikiye ayrılır.

 

 Toplumsal statik; toplumsal olayların örgütsel bütünlüğünü, toplumsal dinamik ise ilerleme ve gelişmeye ilişkin yasaları araştırır. Toplumun bu iki yönü birbirinden ayrılmayacağına göre toplumbilim, toplumsal dinamik ve tarihselboyuttan soyutlanamaz. Başka bir değişle toplumbilim, toplumsal örgütlenme ve gelişmenin incelenmesidir.

 Comte’a göre tarihsel yöntem; tarihsel verilere dayanarak insanlığın gelişme yasalarını araştırmaktır.

 

 Comte, tarihsel gelişmeyi 3 evre yasasına göre açıklamaya çakışır:

 1-Teolojik düşünce; askeri ve monarşik bir örgütlenmeye yol açmıştır. Bu toplumda insanlar, bir krallar kralı ve güçlü bir savaşçı olan tanrının en üstte yer aldığı bir hiyerarşik yapı ve askeri bir durum içinde örgütlenmiştir.

 2-Metafizik düşünce; soyut haklar öğretisinin egemen olduğu bir siyasal yapı oluşturmaktadır. Kutsal hakların, doğal haklara üstün olduğu bu aşamada, toplumsal örgütlenme katı ve biçimsel bir özellik kazanmıştır.

 3-Pozitivist düşünce ise endüstri çağı gibi pratik sonuçlar yaratmış doğanın araştırılması ve doğa güçlerinin kullanılmasını sağlamıştır. Pozitivizm bu aşamanın temel özelliğidir. Görüldüğü gibi pozitivizmin başlıca amacı, toplumsal olayların, pozitif bilim yöntemiyle araştırılmasını amaçlayan bir toplumbilim kurmaya çalışmasıdır.

 Comte’un dinamik özelliği, toplumun ayrılmaz bir parçası tarihsel gelişmeyi de düşünsel gelişmenin bir ürünü saymıştır.

 Toplum, dinamik biçimlenme içinde örgütlenmiş bir kurumlar birliği olarak kurulur. Comte’da, tek tek kurumları aşan bir toplumsal anlayışın, ilk belirtilerini bulmak mümkündür. Egemen düşünceye göre belirlenen bir toplumsal yapıyı, toplumu oluşturan temel olguların belirleyeceğini saptamıştır.

 

 EMİLE DURKHEİM :

 

 Sosyolojinin kurucularından sayılır. Comte’un doğrultusunda toplumu inceleyen bir pozitivisttir.

 Toplumsal olayların incelenmesinde, fizik bilimlerin yöntemini uygulamak amacındadır.

 Yöntembilime toplumsal olguyu ele alarak girer. Ona göre, bir toplumsal olgu, nesnel ve zorlayıcı bir niteliğe sahip olan düşünce, duygu ve eylemlerdir.

 Toplumsal olgu kaynağını bireysel bilinçten ayrı olan ortak bilinçten alır. Toplumsal olgu ortak bilinçle ortaya çıkarsa da simgelerle dışlaşır. Olayların bu dışlaşmış yanı; yasalar, atasözleri, kitaplar gibi simgesel görünüşlü sistemlerdir.

 Toplumsal olguların gözleme elverişli yönü bu dışlaşmış, kalıplaşmış yanı, din, ahlak, hukuk, ekonomi gibi çeşitli biçimlerde simgeleşen toplumsal olgu, bireylerin dışında olduğu gibi ortaklaşa yaratılıp geliştirildiği için ister istemez kendisini zorla kabul ettirme gücüne sahiptir.

 Olgulara ortak bilinç tarafından kazandırılan ve bireylere dıştan gelen zorlayıcılık nesnel bir özellik taşır.

 Kısaca, tolumsal olgunun incelenmesinde uyulması gereken kuralların ilki; toplumsal olguları bir nesne gibi ele almaktır. Yani olgular bunları tasarlayan bireysel bilinçten ayrı bir nesne gibi dıştan incelenmelidir. Bu ilkeyi gerçekleştirebilmek için şu 3 kuralı izlemek gerekir:

 

 1-Değer yargılarından arınmış olmak gerekir.

 2-Toplumbilimcinin ilk işi, incelediği nesneleri tanımlamak olmalıdır.

 3-Toplumbilimci, toplumsal olguları bireysel görünüşlerinden soyutlanmış yönleriyle incelemelidir. Olgular, bireysel yorumlarından sıyrıldıkları ölçüde nesnellik kazanırlar.

 Durkheim’a göre, olguları bireysel görünüşleriyle incelemeyi amaçlayan ‘monografi’ tekniğine başvurmak içinden çıkılmaz bir malzeme yığını içine gömülmektir.

 Durkheim, genel biçimlenme gösteren olguları, normal olarak niteleyerek patolojik olgulardan ayırmış ve bu olguların açıklanabilmesi için toplumsal tiplerin oluşturulmasını öngörmüştür. Toplumsal olayların açıklanmasıyla ilgili kuralların en önemlisi, bir toplumsal olayın nedeni başka bir bir toplşumsal olayda aranmalıdır.

 Bu kurala göre, bir toplumsal olgu ancak başka bir toplumsal olgunun sonucu olabilir. Başka değişle, sosyal olguların açıklanması, bunlar arasında bir neden- sonuç ilişkisinin kurulmasıyla olabilir.

 Durkheim toplumbilimde, öteki bilimlerde olduğu gibi nedensellik ilkesiyle “aynı neden her zaman aynı sonucu doğurur” kuralına ulaşmıştır.

 Ancak nedensellik ilişkisini arama yolunda, doğa bilimleri ile toplumsal olaylar arasında bir ayrım göstermiştir.

 Toplumbilimde, nedensellik ilişkisine doğrudan deneyleme yoluyla değil, dolaylı deneyleme veya karşılaştırma yöntemiyle ulaşılır.

 Durkheim, J.S.Mill’in ‘birlikte değişmeler’ kuramına özel bir önem vermiştir. Ancak ona göre, iki olgunun gösterdiği birlikte değişmelerin, nedensel bir ilişki olarak yorumlanabilmesi için salt bağıntının gözlemlenmesi yeterli değildir. Nedensel ilişkilerin kurulabilmesi için, birlikte değişmelerin istatiksel olduğu kadar, mantıksal olarak da bir bağıntının varlığını dile getirmesi gerekir.

 Durkheim, toplumbilim için öngördüğü yöntemin özelliklerini şöyle özetlemiştir:

 “Bu yöntembilimin herhangi bir felsefe ve toplumsal öğretiden bağımsız, nesnel ve salt toplumbilime özgüdür”.

 Durkheim, geliştirdiği toplumbilim yöntemini; ‘işbölümü’,’ intihar’ ve ‘din’ gibi olaylara uygulayarak bunların nedensel açıklamalarını yapmaya çalışmıştır.

 Örneğin, bir toplumsal olgu olan ‘işbölümünün’ tarihsel gelişme ve evrimini bir başka toplumsal olguya, nüfusun yoğunlaşarak uzmanlaşmasına bağlamıştır.

 Başlangıçta, cinsiyete dayalı olarak ortaya çıkan ilkel işbölümü, giderek çok çeşitlenmiş ve günümüzdeki mesleki uzmanlaşmaya dönüşmüştür. Böylelikle toplum, türdeş bireylere dayalı mekanik dayanışmadan, aralarında derin çeşitlemeler gösteren, bireylerin işlevsel olarak bütünleştiği organik bir dayanışmaya doğru evrimleşmiştir.

 Toplumsal işbölümü, Durkheim’a göre toplumun tüm kurumlarının biçimlenmesinde belirleyici bir işleve sahiptir. İşbölümünün gelişmediği veya henüz farklılaşmamış mekanik bir toplumda, soyaçekim ve gelenekler egemendir. Hukuk, ahlak ve toplumsal denetim güçlü ve yaygındır. Soyaçekime dayanan siyasal otorite, belli bir grubun tekelindedir. Ortaklaşa mülkiyetin geçerli olduğu bu toplumda, ortak bağlılığı simgeleyen din, henüz bireyselleşmemiş bir sistem olan totemizmdir.

 Buna karşılık ileri bir işbölümü gereği farklılaşmış ve bireyci bir yapıya sahip olan organik toplumda, bireysel çekişme temeli üzerinde uzmanlaşma egemendir. Bireysel özgürlük ve uzmanlaşmaya dayalı bir hukuk gelişmiştir. Siyasal yönetim, hükümetle yurttaşlar arasındaki ilişkileri düzenleyen bir kurallar sistemine bağlanmıştır. Bireysel mülkiyetin geliştiği bu toplumda, tek tanrılı dinler ve giderek uluslar arası değerler belirmiştir.

 Görüldüğü gibi Durkheim, işbölümünü bir yandan nüfus sıklığı olgusunun bağımlı bir değişkeni sayarken aynı zamanda başta dayanışma biçimi olmak üzere, toplumun tüm özelliklerini belirleyen bir bağımsız değişken olarak ele almıştır.

 Durkheim, ‘intihar’ konusunda da yöntemine uygun olarak patolojik saydığı bu olayın nedenini bir başka toplumsal olayda aramıştır. Ona göre bu olay, kalıtım, iklim koşulları, taklit gibi etkenlerin değil, grup bağlılığındaki zayıflamanın sonucudur.

 İntihar, özgeci hangi türden olursa olsun grup dayanışmasındaki çözülmeyle birlikte beliren ve grup bağlılığı azaldıkça artan bir olaydır. Bu nedenle intihar bireyin, aile, din veya topluma olan bağlılığıyla ters orantılıdır.

 Görüldüğü gibi bu konuda da toplumsal olgular arasında nedensellik ilişkisi arayan Durkheim intiharı, toplumsal dayanışma olgusunun bir işlevi saymıştır.

 Durkheim’ın ‘din’ olgusunu ele alış biçimi de aynıdır. Dini, bir yandan toplumun ürünü sayarken aynı zamanda çeşitli kurumlar bir yana, insan düşüncesini yöneten mantıksal kurallar ve temel kavramların bile kaynağını bu olguda aramıştır.

 Durkheim, kutsal nesnelere ilişkin bir inanç ve pratikler sistemi olarak tanımladığı dinin bütün kaynaklarını toplumda bulur. Ona göre din, gerçekte ortak bilincin simgesel bir yansımasıdır. İnsanlar arasında toplumsal dayanışmayı geliştirmeye yarayan din, toplumunun ortak ideallerini dile getirmeyi amaçlar. En ilkel toplum olan klan içinde belirmiş olan totemizm, insan düşüncesinin zaman ve mekanı gibi temel kavramlarıyla mantıksal ilkelerinin kökenidir. Kısacası düşüncenin temel taşları din aracılığıyla toplumdan kaynaklanmıştır.

 Din yaklaşımı, toplumsal yapıyı bir yanda tek tek ögeleri aşan, onları biçimlendiren bir birlik olarak anlarken bir yandan da kendisini oluşturan ögeler arasındaki karşılıklı etkileşimin ürünü sayan bu tutum, gerçekte iki karşıt yaklaşımın bir bileşimidir.

SOSYOLOJİ TARİHİ-1

Pazar, Ekim 4th, 2009

 

 Sosyal düşüncenin tarihi, çok eskilere dayanmaktadır. İnsanı anlamak için sosyal hayata değinmek gerekir. İnsan, düşünme ve sosyal hayat kavramları arasında sıkı bir bağ kurmuştur. Sosyal sorunlarla ilgili olarak insanlar, binlerce yıldan beri bir takım görüşler ileri sürmüşlerdir.

 Sosyal sorunlar bizim dışımızdadır. Biz istesek de istemesek de sosyal sorunların etkisi altında kalırız. Nerede insan varsa, orada sosyal hayat vardır. Sosyal hayat hakkında ileri sürülen fikirlere; ‘sosyal düşünce’ denir.

 Sosyal hayattaki sorunlar, hiç de kolay değildir. Birey olarak toplumda, kendi hayatımızı yaşarız. Her birey, aile içinde doğar ve sosyal hayata adımını orada atar. Her insanın sosyal hayat hakkındaki fikirleri, farkında olmadan bize de yerleşir. Örneğin; adetler, gelenekler, görenekler vs. Herkesin bir ana dili vardır, bazıları bunu daha iyi, bazıları da daha kötü konuşur. Dil, bireyin yaşadığı ortamla ilgilidir.

 Sosyal hayatı anlamak, nesneleri keşfetmek başka şey, sosyal hayatı yaşamak başka şeydir.

 Sosyal düşüncenin tarihi, insanın düşünce tarihi kadar eskidir. Felsefenin başlangıcından itibaren insanlar çeşitli sorular sormuşlardır. Bu düşünce ve fikirler sosyolojiyi başlatmışlardır.

 Bugünkü bilim, tümevarım yöntemini kullanırken, filozoflar tümdengelim yöntemini kullanmışlardır.

 Filozoflar, varolan şu alemi anlamaya çalışmışlardır. Kainatı anlamakta; tanrı, evren, insan başlıca sorunları olmuştur. Sonuçta filozoflar, insanla ilgili problemleri çözmek için sosyal hayatı da ele almışlardır.

 Filozofun, düşünce sisteminin başına koyduğu hakikatlerle, sonuna koyduğu hakikatlerin tutarlı olması gerekir.

 

 İlk prensipleràdüşünceleràson hakikatler

 —————-                          ————-}Filozofik sistem

    Temel                                     Sonuç

 

 Felsefe de bir devamlılık vardır. Ancak, bütün filozofların söyledikleri birbirinden farklıdır. Çünkü bütün filozoflar, aynı temellerden başlar, farklı hakikatlere varırlar.

 Leibniz’e göre her şey bir monad’dır. Her monadın dış aleme açılmış bir penceresi vardır. Her monad, penceresinden dış alemi seyreder. Yani insan, kendi görüş açısından dış alemi görmektedir.

 Böylece filozoflar da kendi pencerelerinden gördüğü ve doğru olarak kabul ettiği prensipleri, sistemlerinin başına yerleştirmiş, sonuç olarak gördükleri hakikatleri de kabul etmek zorunda kalmışlardır.

 Her felsefi sistemin bir başı ve sonu vardır. Bütün filozofların, sosyal hayat ile ilgili söylemiş oldukları da yine felsefi sisteme göre değerlendirilmek durumundadır.

 

 PLATON (M.Ö.427-347):

 

 Platon, sosyal düşüncesini ‘cumhuriyet’ üzerine kurmaya çalışırken, bugünkünden çok farklı bir devlet idaresi ileri sürmüştür. Onun felsefi sistemi, insanı oluşturan kavramlar üzerine oturmuştur. Bu kavramların başında da ‘erdem’ kavramını görmekteyiz. Platon erdemi, iyinin ve adaletin oluşturduğu bir muhtevaya oturtmak istemiştir.

 Ona göre iki alem vardır:

 1-Gerçek alem; idealar alemi.

 2-İçinde yaşadığımız; gölgeler alemi.

 Esas olan idedir. Fedakarlığın, iyiliğin ve şefkatin idesidir. Her şeyin bir idesi vardır. Mesela tüm güzellikler, güzel eserler, ‘güzellik ideası’nın bir tezahürüdür / yansımasıdır.

 Platon’a göre genel fikirlerimiz ve kavramlar, idelerin fikir dünyamızdaki izdüşümleridir. Gerçek varolanlar; idelerdir. Örneğin biz, hareketi idea olarak göremeyiz. Gördüğümüz, hareket eden tek tek nesnelerdir. Bu hareket eden şeyler, hareket idesinin birer izdüşümleridir.

 Platon’un, bu söylediklerini şematize edersek:

 


 Yaşadığımız alem:   Zihinsel alem:           İdealar alemi:

 -Gölgeler alemi        ‘Güzellik’kavramı    ‘Güzellik ideası’

 -Güzel davranış

 -Güzel eşya

 -Güzel insan

 

 Bu hakiki varlıklar, zihin alemimize kavramlar olarak tezahür ediyor. Biz yaşadığımız tüm olaylara buna göre ad takıyoruz.

 İdeler alemindeki güzel, ezeli ve ebedidir. Değişmez ve mutlaktır. Herkes için güzeldir.

 Platon, felsefi sistemi içinde insanın manevi değerlerini de temellendirmek istemiştir.

 Ona göre ‘erdem’, üç büyük insani yetenek; zeka, duyarlılık, irade ve bunların meydana getirdiği ‘adalet’le açıklanabilir. Kısaca erdem; adalettir.

 Adalet ise; zeka, duyarlılık ve iradeden meydana gelir. Erdemli insan; zekasını, duyarlılığını ve iradesini kullanan insandır. Zeka sahibi insan doğru düşündüğü sürece, erdemli ve adaletli olacaktır.

 İradenin erdemli ve adaletli hali; cesarettir. Duyarlılık ise, ölçülü olmayla anlam kazanır. Platon bu düşüncelerini, devlete uygular. Ona göre adil devlet için, insanları terbiye etmek şarttır. Terbiye, devlet tarafından gerçekleştirilir.

 Devlet, adaleti gerçekleştirmenin aracıdır.

 Platon, devleti üç tabakada düşünür:

 1-Zeka işleri – icra organları (yasama, yürütme, yargı); yöneticiler.

 2-İrade organları (askerler, muharip zümre); koruyucular.

 3-Tüccarlar, zanaatkarlar, esnaf ve çiftçiler; üreticiler.

 

 ARİSTOTELES :

 

 Platon’a nazaran daha gerçekçi bir filozoftur. Mümkün olduğu kadar araştırmalarında, deney ve gözlem metodunu kullanmıştır. Ortaçağda otorite olarak kabul edilen Aristoteles, gerek Batı düşüncesine gerekse İslam düşüncesine etkilemiş bir filozoftur.

 Klasik mantığın kurucusu kabul edilen Aristoteles, ‘Organon’ adlı eserinde, varlığa yüklenen yüklemin konularını, kategoriler adı altında toplamıştır.

 Kavramlar, tanım, tanım çeşitleri, hüküm, önermeler, kıyas ve kıyas çeşitleri konusunda bu eserinde yenilikler getirmiştir.

 Konuşma diliyle çok yakından ilgili olan, klasik mantık çalışmaları onun felsefi sistemini çok etkilemiştir.

 Platon’da eşyalar ile ideler arasındaki ilişkiler açık ve seçik olarak görülemiyordu. Aristoteles’e göre ideler olsa olsa eşyanın formu/şekli olabilir. Ona göre gerçekten varolan ne idedir ne maddedir ne de harekettir; bunların hepsidir.

 Varlık = cevher + ide + madde + harekettir.

 Ona göre varlık, somut gerçekliktir ve bir eserin meydana gelmesi için 4 şartın olması gerekir:

 1-Maddi sebebin olması; örneğin bir heykel yapmak için önce onun maddesinin yani mermerinin olması gerekir.

 2-Formel sebebin olması; zihinde ne olması gerektiğine dair bir tasarımının olması gerekir.

 3-Failin olması; eseri yapacak bir failin ya da bir enerjinin olması gerekir.

 4-O işin amacının olması lazım; o iş hangi amaç için yapılacak, bunun bilinmesi gerekiyor.

 

 Sekiz ciltten oluşan ‘Politika’ adlı eseri, sosyal düşüncenin gelişmesinde büyük etkisi olmuştur. Bu eser 158 şehir devletinin tümevarım tekniği ile incelenmesinden meydana gelmiştir. Aynı zamanda bu şehir devletlerini karşılaştırmalı olarak da incelemiştir. Politika devlet adamları için uzun süre bir klavuz olarak kalmıştır.

 Önce kısımlara sonra bütüne bakan Aristoteles’e göre her sosyal birimin bir gayesi vardır. Bu gaye iyiye ve faydaya yöneliktir yani muhakkak işe yarayan bir faaliyettir.

 Örneğin, Aristoteles’in aile hakkındaki görüşleri şöyledir:

 “Aile, insanın günlük ihtiyaçlarını karşılamak için kurulmuştur. Ailenin parçaları; bireyleridir. Aile; aralarında kan bağı bulunan fertlerle, kölelerden oluşur. Ona göre aile içinde üç çeşit ilişki vardır:

 1-Efendi-köle, 2-Karı-koca, 3-Baba ile çocuklar arasındaki ilişkiler.

 Bu kısımların her biri bir gaye ile bir araya gelmiş yani bir iş yapmaya, bir hizmete yöneliktir.

 Sonuç olarak aile; mal, mülk edinmek, aile fertleri ile karşılıklı dayanışmayı sağlamak amacıyla kurulmuş küçük bir cemaattir.

 Devlet ise siyasi bir cemaattir. Ona göre devlet, günlük ihtiyaçların ötesinde müşterek bir gaye için birçok ailenin birleşmesinden köyler meydana gelir. Bu köylerde kendi kendine yetecek mükemmel ve büyük bir cemaat halinde birleşince devlet meydana gelir.

 Devlet, hayatın yalın ihtiyaçlarından doğar ve insanların daha güvenli, daha mesut bir hayat yaşamalarını gerçekleştirmek için devam eder.

 Aristoteles’in bir başka tezi de “bütün, parçaların toplamından fazla bir şeydir”.

 Bütün içinde bulunan kısımlar ve bu kısımları, bir gaye etrafında toplayan temel amaç hesaba katılırsa, bütünün içinde kısımlarının toplamından fazla bir şey daha olacaktır ki, oda bütünün kendine özgü gayesidir. Bu gaye sadece bütüne aittir.

 Ayrıca bütün kısımlardan önce gelir. Yani bütün olmasaydı, kısımların bir arada bulunması mümkün olmayacaktı. Bütün, kısımların taşıyıcısıdır.

 Bu görüş Almanya’da doğup gelişen İdealist felsefenin esasını teşkil eder. Bu görüşe ‘orforizm kategorisi’ adı verilir. Bedenin kısımlarını toplayıp bir araya getirmekle, bedeni bir vücut haline getirmek mümkün değildir.

 Aristoteles düşüncesinde esas gaye hep devlet olmuştur. Ona göre devleti ayakta tutan şey, karşılıklı yardımlaşma prensibidir. Bu ise insanın erdemine dayanmaktadır.

 Ona göre erdem; ruhun iyi halde bulunmasıdır. Devlet içinse, en iyi şey tam birliktir.

 Aristoteles, sosyal düşüncenin gelişiminde bütün fikirlerin hazırlayıcısı olmuştur. Örneğin cemaat görüşü, işe yönelik faaliyet anlayışı, 19.yy. Alman sosyologlarından F. Tönnies’i, 1887’de yazdığı “Cemaat ve Cemiyet” adlı eserine büyük etki yapmıştır.

 

 İlkçağda, sosyal düşüncenin gelişimi ile ilgili fikirlerin temelini, ‘devlet’ idesinin oluşturduğunu görüyoruz. Devlet hem düşüncenin temelini hem de hedefini kapsamaktadır.

 Sosyal düzenin şekillendirilişinde ise davranışların disiplini ile uğraşılırken, çalışmalar ve düşüncelerin merkezini ‘İnsan’ kavramı oluşturmaktadır. Akla gelen erdem de hak ve hakkaniyet, ahlak ve ahlakiyat gibi meziyetler gaye edinilmiştir.

 Ortaçağ sosyal düşüncesine, Platon ve Aristoteles düşüncelerinin yansımış olduğunu görüyoruz.

 Bu görüşlere hristiyanlığın prensipleri de eklenerek, sosyal düşünceler yeni bir şekle sokulmuştur.

 Ortaçağ, hristiyanlığın etkisinde geçmiş bir devirdir. Dinin büyük baskısı altında sosyal düzen tanzim edilmeye çalışılmıştır.

 Önceleri hristiyanlık yalnızca ahlaki özelliklere yani sevgi, kardeşlik, yardımseverlik gibi prensiplere dayanmaktaydı. Hukuki, siyasi ve idari mevzulara yer verilmemişti. Her ne kadar İncil insanların eşitliği üzerinde duruyorsa da köleliği yine bir müessese olarak kabul ediyordu. Efendilerin kölelerine daha şefkatli olmaları, kölelerin de efendilerine karşı daha sabırlı ve itaatkar olmaları öğütleniyordu.

 İlahi düşüncenin insan düşüncesi ile idrak edilmesi mümkün değildir. İlahi irade ispat edilemez. Sadece ona inanılır. İman ve inançla onun kabul edilmesi şarttır.  Devlet, adeta ilahi iradenin yeryüzündeki bir izdüşümüdür. Her fert hem tam bir dindar hem de iyi bir vatandaş olmak zorundaydı.

 Kilise, devletin üstünde, devletten de bağımsız bir otoriteydi.

 Kilise àdevlet àbirey (vatandaş)

 Burada adeta Platon’un ‘ideal devlet’i, kilisenin ilahi düzeni ile güçlendirilmiştir. Platon, gerçek deletin ideler alemine ait olan ‘ideal devlet’ olduğunu, içinde yaşadığımız devletin ise onun bir izdüşümü olduğunu söylemiştir.

 Ortaçağ Platon’un bu modelini benimsemişti. Bu modele hristiyanlık prensiplerini ve dinin otoritesini katarak yeni formüller ileri sürülmüştür. Bu formüllerin temel prensibi düşünceyi, devletin rolünü, kilisenin otoritesine bağımlı kalarak görevlerin yürütülmesidir. Bir yerde hakiki devlet, kilise oluyordu. Çünkü kilisenin temsil ettiği nizam; ilahi nizamdır.

 

 SAİNT AUGUSTİNUS (M.S. 354 – 430):

 

 Sosyal düşüncesinde, dini otoriteyi hakim kılmak isteyen bir Platoncu olarak kabul edilir. Ona göre iyi ve en iyi, tanrının emretmiş olduğudur. Bunların münakaşa edilmesi dahi büyük cezalar verilmesini gerektiren davranışlar olarak görür.

 Ona göre, her şeyi iyi olduğu için değil de tanrı emretmiş olduğu için yapmalıyız.

 Bu görüş büyük ölçüde devleti, kıymetinden mahrumetmiş durumdadır. Buna göre rahipler, tanrının gölgesidir. Onlara karşı gelmek, bir yerde tanrıya karşı gelmektir.

 Bu görüşlerin temel amacı devleti iyi bir dine bağlı, kişiler cemaati haline getirmektedir. Bu devlet, bir ‘tanrı devleti’dir.

 Bu yaklaşım giderek yumuşamaya, özellikle de 12. ve 13. yy’da değişmeye başlamıştır.

 

  SAİNT THOMAS (M.S. 1226 – 1274) :

 

 Aristoteles fiziğini ve metafiziğini Batı dünyasına ve hristiyanlığa tanıtmak ve yaymak amacını gütmüştür.

 Thomas’a göre maddeyi şekillendiren formel varlıktır. Aralarındaki fark, maddenin potansiyel halde, formun ise eylem halinde yani kinetik halde bulunmasıdır. Yani madde form ile ortaya çıkar.

 Thomas, üç tür düzen ve mahiyet kabul etmiştir:

 1- Akıl; idare eden güç olarak kendini gösterir.

 2- Tabii nizam; akıl sayesinde öğrenilebilir.

 3- Sosyal düzen; bu insan aklının bir icadıdır. Tabii kanunların özel bir uygulaması halindedir.

 Onun sosyal düzen olarak kastettiği, devlet düzenidir. Ona göre devlete itaat kesin şarttır. Ancak devlet nizamında, ilahi nizama aykırı bir iş olursa, o vakit bu kurallara uyma zorunluluğu ortadan kalkar. Devlet, insana ait ihtiyaçların tatmini için tabii ve zaruri olan bir varlıktır. İnsanın sosyal tabiatından çıkmış olup, insanların menfaatini temin etmek vazifesiyle yükümlüdür.

 İlahi nizam, insanların sakin ve sessizce bu iradeye bağlanmalarını emreder. Ancak Thomas’a göre bu derece katı ve sert emirler devlet nizamında aranmaz. İçinda yaşadığımız devlet nizamı tenkit edilebilir, eleştirilebilir. Gerçi bu sosyal nizamda tanrının eseridir ama bu devlet nizamı içinde, insanın iradesi vardır.

 Ona göre tanrı, devlet nizamına kimin hakim olacağını önceden tayin etmiştir. Bu nedenle baştaki kişi, tanrının gölgesi değildir ve değiştirilebilir de.

 S.Thomas ve arkadaşları, o devirde bu fikirleri ileri sürme cesaretini göstermişlerdir. Bu cesaret, sosyal düşünce tarihinde büyük bir adım olarak kabul edilmektedir. Ancak yine de topluma karşı devleti ön planda tutmuşlardır.

 

 İBN-İ HALDUN (1334 – 1406) :

 

 Tunus’da doğmuş, Kahire’de ölmüştür.

 Haldun’a göre sosyal hayat insanlar için bir zorunluluktur. Tek başına tüm ihtiyaçlarını yerine getiremeyeceğini ya da çok uzun zaman uğraşması gerektiğinden sözeder. Ona göre fert, muhtaç olduğu gıdayı temin etmekten acizdir. Aynı zamanda her birey, kendini koruyabilmek için kendi cinsinden olan fertlerden yardım almaya mecburdur.

 Haldun, ihtiyaçlardan doğan sosyal hayatın sonunda kaçınılmaz olarak cemiyetten sözeder. Devlet, hükümet, kültür, medeniyet örf ve adetler, kavim ve göçebe hayat, yerleşik şehir hayatı gibi sosyal konularla ilgilenmiştir.

 Cemiyet hayatını ve kavramını, bugünkü modern sosyolojik görüşlere yakın fikirlerle ele almıştır. Devlet ve otoritesi meselelerine temas etmiştir. Sosyal düşüncenin değişmesinde gözleme önem vermiştir. İlk defa cemiyet ve devlet ayrımı yapan düşünürdür. Cemiyet çeşitlerini de incelemiştir.

 Ona göre insanlar sosyal bir hayat yaşamak için bir araya gelmeye ve birbirlerinin ihtiyaçlarını gidermeye muhtaç ve mecburdurlar. Aksi halde varlıklarını sürdürmeleri olanaksızdır.

 Haldun, hayatıdevam ettirme yani yaşama ihtiyaçlarından, yardımlaşmaya ve oradan da korunma ihtiyacına geçerek, devletin varlığına değinmiştir.

 Devletin içyapısını incelemiştir, irade çeşitlerini analiz etmiş, şehirleri incelemiş hatta ‘şehir sosyolojisi’nin ilk adımlarını atmıştır.

 Ayrıca hüner ve zanaat çeşitleri hakkında dafikirler öne sürmüş, muhtelif mesleklerden bahsetmiştir. Bir bakıma ‘meslek sosyolojisi’ne de değinmiştir diyebiliriz.

 Çiftçilik, yapı sanatı, marangozluk, dokumacılık, terzilik, tıp, ebelik, şarkıcılık ve musikinin bir meslek ve sanat olduğununa dair bugün de bize ışık tutan ilginç düşünceleri olmuştur.

 Mukaddime’ adlı eserinde uzunca bir bölümünü şehirlere ayırmış, şehirleri anlatmış ve şehir hayatını açıklamıştır. Bu bakımdan kendisi şehir sosyolojisinin kurucuları arasında gösterilir.

                                        ../..

SOSYOLOJİYE GİRİŞ -3

Pazar, Eylül 27th, 2009

 

 Sosyal değişme:

 Hiçbir toplum statik değildir. Her toplumun devamlı bir dinamizmi ve değişim gösterdiği söylenebilir. Gerçi değişme, zamana göre toplumdan topluma değişir.

 Sosyal sistemler veya alt sistemlerin yapısı, fonksiyonu veya sürecinde bir zaman süreci içinde meydana gelen değişmelerdir.

 Sosyal değişme ile kültürel değişme farklı kavramlardır

 Sosyal değişme anlamlı ve bir ölçüde devamlı sosyal ilişkilerde bulunan kişilerin rollerindeki sosyal ilişkiler sistemindeki değişmedir

 

 Kültürel değişme:

 İnsanoğlunun sosyal hayat tarzını sürdürürken kendi ürettiği veya belirli bir anlam verdiği maddi ve manevi kültür öğelerindeki değişmelerdir.

 Kültürel değişmede bir diğeri ile etkileşimde bulunan faktörlerin bulunması şartı aranmaz.

 Sosyal değişmeye örnek, Amerikan toplumunda kadının rolünün değişmesi, Türk toplumunda ailenin değişmesi.

 Kültürel değişmeye örnek, TV setindeki buluşlar, yeni sanat formlarının ortaya çıkması vs.

 

 Sosyal değişme teorileri:

 Dört grupta toplanabilir; evrim teorileri, denge teorileri, çatışma ve devrevi teoriler.

 

 1-Evrim teorileri; özellikle 19. yy’da kuvvetli bir teoriydi. İlk evrimci teorilerin dayandığı temel sayıtlılar:

 a) Değişme, birikimli olmak eğilimindedir.

 b) Değişme beraberinde sosyal ve kültürel değişmeyi ve karmaşıklığı da getirir.

 c) Bu süreç sonunda uyum artar ve ilerleme sağlanır.

  İlk iki sayıtlı, çağdaş sosyologlarca da kabul edilmiştir. Ancak ilerlemeci anlayışın artık geçerliliği kalmamıştır.

 Levis H. Morgan’ın; vahşilik, barbarlık, medeniyet, Spencer’in; savaşçı toplumlar, dini toplumlar, endüstriyel toplumlar, Comte’un; teolojik, metafizik, pozitivist aşamaları evrimci anlayışın temel birkaç örneğidir.

 Bunlar, toplumların gittikçe ilerlediği görüşüne dayanan ‘etnocentrik’ nitelikte teorilerdir.

 

 Çağdaş teorileri etkilemiş iki evrimci teori:

 

 E. Durkheim’ın ‘mekanik dayanışma’dan ‘organik dayanışma’ya giden teorisi ve F. Tönnies’in ‘cemaatten cemiyete’ doğru giden teorisi.

 Durkheim, sosyal birliğin ilkel toplumların belirgin özelliği olan mekanik dayanışmadan, karmaşık toplumların özelliği olan organik dayanışmaya doğru bir değişim gösterdiğini ifade etmiştir. Ona göre bu değişme, teknolojik ilerlemeyi sağlarken toplum üyeleri arasındaki ilişki bağını zayıflatır. Bunun sebebi ise sosyal kurumlardaki farklılaşma ve uzmanlaşmadır.

 

 Mekanik dayanışma; Durkheim’a göre bu bir benzerlik dayanışmasıdır. Mekanik dayanışmanın hakim olduğu toplumun başta gelen özelliği; bireler arası farklılığın yok denecek kadar az olmasıdır. Aynı toplumun üyeleri olan bireyler, aynı duygulara, aynı değerlere ve aynı kutsal inançlara sahip oldukları için birbirlerine benzerler. Toplum tutarlıdır çünkü; bireyler arasında henüz farklılaşma başlamamıştır. Böyle bir toplumda, kişilik silinmiştir ve ceza hukuku geçerlidir.

 Organik dayanışma; bireylerin farklılaşmasından ve birbirlerine benzememesinden meydana gelen dayanışmadır. Bu dayanışmanın bulunduğu toplumda kişilik güçlenmiştir. Geri verdici/iadeli hukuk geçerlidir. Bu dayanışma, işbölümü konusunda uzmanlaşmış ileri toplumlarda görülür.

 

 Tönnies’in, ‘cemaat’, ‘cemiyet’  ayrımı da, Durkheim’in ‘dayanışma teorisi’ne benzer. Cemiyetlerin belirgin özellikleri olan, bireycilik ve sosyal güç için mücadele giderek kültürel çözülmeye yol açabilir. Çünkü toplumda sınıflanmış bağlar zayıflaşmış ve toplumsal bütünleşme ve duyarlılıkları azalmıştır.

 Durkheim ve Tönnies değişmenin, mutlak ve ilerici özellik taşıyacını kabul etmezler.

 Onlara göre değişme, spesifik olarak olumlu ya da olumsuz sonuçlar doğurur. 20.yy sosyologları; Durkheim ve Tönnies, yöntemlerini reddetmekle beraber evrimci teorileri giderek daha sert eleştirmektedirler. Bu sebeble de bu yüzyılda daha az evrimci teori göze çarpar.

 

 2-Denge teorileri; 1940 ve 1950’lerde özellikle Amerika’da önem kazanmış bir yaklaşımdır. Biyoloji ve mekanikten, sosyolojiye geçmiş olan ‘denge’ kavramı, sistemin bir unsurunda meydana gelen değişmelerin yeni unsuru yapı ile uzlaştıracak ve bütünleştirecek şekilde diğer unsurlarda da değişmeler yaratması şeklinde açıklanabilir.

 Bu teoriler grubunun en temel görüşleri, yapısal fonksiyonalistler tarafından ifade edilmiştir. Tahott Parsos en tanınmışlarından biridir.

 Yapısal fonksiyonalist Parsos’a göre toplum, sosyal dengeyi sağlamak için fonksiyon görecek şekilde birbiri ile bütünleşmiş ilişkili kısım veya yapılar, dizilerden oluşmuş bir sistemdir. Varlığını sürdürmek için her toplum, beş temel ihtiyacı karşılamak zorundadır.

 Bu ihtiyaçlar:

 1-Üye devri

 2-Üyelerin sosyalizasyonu

 3-Mal ve hizmetlerin üretim ve dağıtımı

 4-Düzenin korunması

 5-Grup eyleminde ortak amaca katılımı sağlayacak amaç.

 

  Bu ihtiyaçlar sonunda ortaya çıkan yapılar sosyal sistemde birbirini besleyen, destekleyen kurumlar olacaktır. Nitekim aile üye devrini sağlarken, sosyalizasyonu da yerine getirir.

 Sözkonusu fonksiyonların hepsi ilkel toplumlarda aile tarafından sağlanıyorken tarihi gelişme süreci içinde, yapısal farklılaşma ortaya çıkmıştır. Bu farklı yapıyı bütünleştirmek için kurumlarda evrimleşmiştir. Sosyal sistemlerin kurumsal bileşimleri birbirleri ile ilişkili oldukları için, bir kısımdaki değişmelere karşı uyum ve denge yönünden cevap verirler.

 Bu teori, çağdaş sosyolojide bir takım eleştirilere maruz kalmıştır. Sosyal değişme olgusunun önemini, dikkate almadığı ifade edilmektedir.

 Değişmenin sistemin içinde yer alması gerçeğinden daha çok, onun sistemin dışında oluşan yabancı bir unsur olarak kabul ettiği öne sürülmüştür. Yine bu teorinin muhafakar bir temele dayalı olduğu ve toplumdaki birliği ön plana çıkararak bir başka kaçınılmaz olduğu, çelişki ve çatışmaların değiştirici potansiyellerini görmezlikten geldiği belirtilmiştir.

 

 3-Çatışma teorileri; temelini Marxist teoriden alan çatışmacıların çoğu, sosyal gruplar arasında kıt kaynakları elde edebilmek için, yarışmanın kaçınılmaz olarak bölünme, karşıtlık ve çelişkileri doğuracağı görüşündedirler. Sosyal grup veya güçlerin sürekli mücadeleci değişimin itici gücünü oluşturur.

 Toplumun birbiriyle çatışan ögelerden oluşan bir bütün olduğu, her toplumun çatışmaya ve değişmeye her an konu olduğu, sosyal ögelerin her birinin toplumsal değişime katkıda bulunduğu, toplumların bazı üyelerinin diğer üyeler üzerinde zorlamalara dayandığı görüşleri, bu teorinin temel fikirlerini oluşturmaktadır.

 Çelişkiler iyi organize edilmelerine ve her zaman derin ve çalkantılı olmamalarına rağmen, sosyal gruplar arasında zaman zaman yeniden patlak vereceklerdir. Siyasi ve sosyal rejimler; birbiri adına gelirken, toplumsal gücü elinde bulunduranlar; diğerlerine kendi fikirlerini kabul ettirmek isterler.

 Bu süreçte, karşıt güçlerin oluşması ve egemen güce direnmesi ise kaçınılmazdır. Tabii olanların kontrolü ele geçirmeleri halinde, aynı süreç, yeniden tekrarlanacak şekilde, onlara karşı çıkacak güçlerden oluşmaya başlar.

 Çatışmacı modeller dengeden bahsetseler bile bu ahenkli ve işbirliğine dayanan bir denge değildir. Tersine, çatışmaların düzenlenmesi yoluyla sağlanmış bir dengedir. İşçi ve işveren ilişkilerini ve çıkarlarını dengeleyebilme amacına yönelik, bir sistem olan toplu pazarlar burada örnek sayılabilir.

 

 4-Devrevi (organizmacı)  teoriler; bunlar sosyal değişmede doğrusal eğilimleri kabul etmezler. Tersine, toplumların büyüme ve ölme devirleri geçirdikleri veya temel bir takım boyutlarda, ileri geri salınımlar geçirdikleri için de değiştiklerini kabul ederler.

 Bu teorilerin bir grubu, toplumu yaşayan organizmalara benzetmiş ve toplumların da organizmaların geçirdiklerine benzer süreçlerden geçtilerini ifade etmişlerdir.

 Toplumların değişme modellerini, organizmaların hayat aşamalarına bağlayarak, doğum, büyüme, olgunlaşma, yaşlılık şeklinde belirleyen bir kısım teoriler bu grup içinde sayılabilir.

 Organizmacı teorilere, Oswald Spengler ve Arnold Toynbee örnek verilebilir.

 

 Spengler’in “kültürlerin hayat düzenleri teorisi”:

 Spengler, kültürleri göreli olarak özerk ve birbirinden farklı sistemler olarak görür. Bu kültürlerin her biri kendi üslubuna ve kendine has bir yöne sahiptir. Yine bu kültürler, bireyler gibi büyüme ve çöküş aşamaları geçirirler. Herbiri çocukluk, gelişim, yaşlılık aşamalarına sahiptir. Medeniyet bu basamakların sonuncusuna karşılık gelmektedir.

 Bir kültürün hayat süresinin yaklaşık 1000 yıl olduğunu kabul eden Spengler, ‘Batının Çöküşü’ adlı eserinde 1.Dünya savaşı sonrasında bu karanlık dönemin Batı medeniyetinin çöküşünün başlangıcı olduğunu iddaa etmiştir.

 

 Toynbee, ‘Meydan okuma’ teorisi:

 Toynbee, “Bir tarih incelemesi” adlı eserinde medeniyetlerin, sosyal ve fiziki çevreden gelen meydan okumalara karşılık verme yoluyla ortaya çıktığını ileri sürmüştür. Ona göre meydan okuma yetersiz ve karşı konulmaz düzeyde ise medeniyet denilen kültürel gelişkinlik seviyesine ulaşılmasını sağlayacak etkili kültürler ortaya çıkar.

 Örneğin, Eskimolar kuzeyin soğuk iklimi ve kıt kaynakları nedeniyle, Güney pasifik adalarının halkı ise bölgenin güzel havası ve bereketi sebebiyle gelişme gösterememişlerdir. Meydan okuma, ezici olmaksızın yeterli güçte olursa Nil nehri vadisinde olduğu gibi kültürler gelişirler.

 

 Sosyal kurumlar:

 Bir sosyal kurum hep birlikte koordine edilmiş ve örgütlenmiş göreli bir bütün oluşturan düşünceler, inançlar, gelenek-görenek ve davranışlarla maddi ögelerden kuruludur ve bir sürekliliği vardır.

 Aile, hukuk, ekonomi, eğitim, üniversite, parlemento, devlet gibi kurumların iki özelliği vardır:

 1-Organik ve göreli bir bütün oluşturması yani kurumların organları arasında organik bağlar bulunması.

 2-Göreli bir sürekliliği olması; bir kurumun onu oluşturan bireylerle karşılaştırılamayacak kadar büyük ölçüde daha uzundur ve yüzyıllar boyu sürebilir.

 Burada da süreklilikteki göreliliğin belirtilmesi, kurumların tarihin uzun dönemleri içinde, bazı önemli nitelik değişmelerinden veya bir evrimden geçtiklerini anlatmak içindir. Çok eşli bir ailenin yerini tek eşli ailenin alması, teokratik hukukun yerini laik hukukun alması vs.

 Sosyal kurum şöyle de tanımlanabilir; toplumun önemli ve temel bir ihtiyacı çevresinde kenetlenmiş ve bütünleşmiş değerler, normlar ve davranış kalıplarının bir örüntüsüdür.

 Kurum kavramını dar ve geniş anlamda ele almak mümkündür. Örneğin ilkokul, lise, üniversite dar anlamda birer kurumlardır. Fakat bunların hepsini göz önüne aldığımızda hepsinin bir bütünü geniş anlamda bir eğitim kurumunu oluşturduklarını görürüz.

 Bütün bu dar anlamdaki kurumların, eğitim kurumu içinde göreli de olsa bir uyum ve koodinasyon içinde bulundukları, ortak bir yaklaşım ve eğitim politikası işledikleri görülür. Bunun gibi herhangi bir toplumdaki mahkemeler, ceza hukuku, ticaret hukuku, medeni hukuk, hep dar anlamda kurumdur fakat hepsi birden, toplumun koordine edilmiş uyumlu hukuk kurumunu oluştururlar.

 Geniş anlamdaki her bir kurumun, dar anlamdaki kurumların uyumlu bir şekilde bir araya gelmesinden oluşması gibi, bu geniş anlamdaki kurumların kendileri de aralarında göreli bir uyum ve koordinasyon içinde bulunurlar ve bir toplum düzenini oluştururlar.

 Aile, hukuk, ekonomi, eğitim vs. hep birlikte belli bir toplum düzenini oluşturacak şekilde uyum ve koordinasyon içinde bulunurlar. Siyasal kurumlar toplumun üyelerinde davranış ve düşünce alışkanlıkları oluşturacak toplumsal düzeni sağlamaktadırlar.

 Sosyal kurumların işleyişi şöyle açıklanabilir:

 Her kurum; davranış kuralları, statüler, faaliyetler ya da eylemler bütünüdür.

 Davranış kuralları; resmi kurallar, yazılı kurallar (yasalar, yönetmelikler vs.) ve gayri resmi yazılı olmayan kurallar (gelenek, görenek, adet, ahlak vs.) her kurumda, her üyenin bir statüsü vardır.

 Faaliyetler de, beklenen faaliyetler (işpayı, rol) ve edimsel faaliyetler şeklinde ikiye ayrılır.

 

 Sosyal kontrol:

 Bir toplumdaki insanların nasıl olup da benzer sürekli kalıplaşmış biçimlerde davrandıklarını açıklamakta kullanılan bir kavramdır.

 Sosyal kontrol belli bir davranışı gerçekleştirme konusunda toplumun bireye etkisi etkisi ve baskısı olarak tanımlanabilir. Bu etki her toplumda bir takım karmaşık mekanizmalar çerçevesinde örgütlenen bir düzenle, kurallar, kurumlar, organlar, yöntemlerle sağlanır. Bu düzenin kaynağı ise değerler ve normlardır.

 Sosyal normlar ise insan davranışlarının kendilerine göre ölçüldüğü, değerlendirildiği, beğenildiği ya da kınandığı ölçü ve kurallardır.

 İnsanlar bazen herhangi bir karşılık bekledikleri ya da arzu ettikleri için değil de sırf normlara uymak için, belli şekilde davranırlar.

 Davranışları düzenlemeye yönelik ölçütlerin bulunmadığı ya da çözüldüğü durumlarda sosyal düzen bozulur çeşitli sosyal problemler ortaya çıkar.

 İster bütün toplumu ister bir bireyi ilgilendirsin normlar, ideal olanı doğru davranışı belirler ve bu doğruluk konusunda genelleştirilen bir nedene dayanırlar.

 Bu neden ya da doğruluk özelliği ise temelde geçerliliği grup ya da birey tarafından kabul edilmiş değerler üzerine kurulur. Ancak bir toplumdaki insanların hepsi belli bir davranış konusundaki idealar ya da normu kabul etseler bile o toplumdaki insanların bu norma tümüyle uymamaları da mümkündür.

 Normlar grup ve toplum içi ilişki ve tecrübeler sonucu öğrenilir Her toplum kendi normlarının üyelerini arttıracak şekilde resmi ya da gayri resmi mekanizmalar geliştirir. Normlara uygun davranışlar ceza ya da ödüllendirme yoluyla sağlanmaya çalışır. Bütün normlar toplum açısından aynı önem ya da anlamda olmadıkları için her birinin uygulanmasına yönelik yatırımlarda tür ve şiddet açısından değişik olabilir. Bu açıdan yapılan bir sınıflama, normların gelenek ve görenekler olarak sınıflandırılmasıdır.

 W. Sumner’ın “moros-folk ways” yani gelenekler, görenekler ayrımından esinlenerek yapılan bu sınıflamaya göre, gelenekler güçlü ve töresel yaptırımlara bağlanan ve toplumun varlığı açısından en önemli normlardır. Öldürmeyeceksin, çalmayacaksın vs.

 Görenekler ise alışıla gelmiş ve uygun sayılan davranışları belirleyen fakat şiddetli yaptırımları içermeyen normlardır.

 Bir başka ayrımla normlar, töreler ve yasalar olmak üzere ikiye ayrılır. Töreler, biçimselleşmemiş toplumun bilinçaltına yerleşmiş örtülü ve yazısız kurallardır Yasalar ise uzun araştırmalar ve çalışmalar sonucunda ortaya çıkmış ve toplumda belirli kurumlar tarafından yaptırılan açık ve kesin normlardır.

 Değerler, belli durum ve koşullara bağlı kalmaksızın arzu edilen, yararlı görülen ve beğenilen şeyleri gösteren ölçülerdir. Sosyal değerlerde bir toplumun üyeleri tarafından paylaşılan toplumun iyiliği ve ihtiyaçlarının karşılanması açısından yararlı görülen ve duygularla yakından ilişkili bulunan iyi, doğru ve güzel ölçülerdir.

 Değerler, davranışlara yön verdikleri ve bir toplumdaki insanlarda ortaklaşa benimsendikleri için davranışlarda benzerliğe ve kalıplaşmaya yardım ederler. Ancak değerlerden davranışlara yönelen bu etki dolaysız değil, normların aracılığıyla olur. Normlar belirli koşullar içinde bireylerin neler yapabileceklerini ya da neleri yapamayacaklarını gösterirler. Bu açıdan değerlerden daha belirli ve emredicilerdir. Oysa değerler gerçekleşmelerine imkan bulunmayan zamanlarda varlıklarını sürdürmeye, insanlar tarafından benimsenmeye devam ederler Her sosyal değer pek çok sosyal normun varlığına yol açabilir. Örneğin, bir toplumun temel değerlerinden biri demokrasi ise o toplumda, yurttaşları toplumun yönetimine katılmayı özendiren ya da bu katılmayı güçleştiren, engelleri yasaklayan pek çok norma raslanabilir. Normların davranışları yönetebilmesi de ancak belirli davranış biçimlerini yasaklamaları ve nasıl davranılması gerektiğini açıkça belirtmekle mümkündür. Örneğin ‘dürüstlük’, genel bir sosyal değerdir.

 Belli bir değerin içeriğ, toplumdan topluma, zamandan zamana değişiklik gösterir. Bir değerin, farklı nesiller tarafından farklı biçimlerde yorumlanması, toplumda değer çatışmasına yol açar.

 Sosyoloji, değerlerin içerikleriyle değil, toplum üyeleri tarafından paylaşılan ölçüler olma ve toplumsal davranışlara yön verme özellikleriyle ilgilenir.

 

 Sosyalleşme; insanın başka insanlarla, karşılıklı etkileşim sonucunda, içinde yaşadığı toplumun duyma ve yapma biçimlerini öğrenmesi ve benimsemesi sürecidir.

 Birey açısından sosyalleşmenin sonucu, kişiliğin gelişimi ve gerçekleşmesi, biyolojik organizmanın insanlaşması, benlik ve kimlik edinmesidir.

 Toplum açısından sosyalleşme, kültürün kuşaklar arasında aktarılması topluma yeni katılan bireylerin topluma uyumunun sağlanması işlevini görür.

SOSYOLOJİYE GİRİŞ -1

Salı, Eylül 22nd, 2009

 

 Sosyoloji nedir?

 

 E.Durkheim’a göre sosyoloji; sosyal olguları ve sosyal kurumları inceleyen bir bilim dalıdır.

 G.Simmell, sosyoloji; sosyal ilişkileri inceleyen bilim dalıdır.

 M.Weber, sosyoloji; sosyal eylemi esas alan bir bilim dalıdır.

 Parker, sosyoloji; toplu davranış bilimidir.

 Kovalevski, sosyoloji; sosyal organizasyonun ve sosyal değişmenin bilimidir.

 Small, sosyoloji; sosyal süreçlerin bilimidir.

 Ward ve Sumner’a göre ise sosyoloji; toplumun bilimidir.

 

 Bütün bu tanımlar temelde sosyal sistemde birleşir. Her sosyal sistem, birbirine sıkısıkıya bağlı bir takım unsurlardan oluşur. Birinde olacak bir değişiklik diğerlerini bozmaksızın etkiler.

 Genel olarak bakılırsa her sosyal sistemin bir takım alt sistemleri vardır. Örneğin, bir ailenin diğer ailelerle olan ilişkisi bir sosyal sistemi, aile içindeki karı koca ilişkileri ise bir alt sistemi oluşturur.

 Bu sosyal sistemler makro ya da mikro yaklaşımlarla ele alınıp incelenebilirler. Ancak makro ve mikro yaklaşımların hem olumlu hem de olumsuz yönleri vardır.

 Makro bir çalışma, küçük grupların kökenine inemediği için elde edilen bilgiler yüzeysel kalır. Dolayısı ile küçük gruplardaki dinamizmi, sosyal gerçekliği yeterince yansıtmayabilir. Öte yandan, mikro düzeyde iki kişilik grup incelendiğinde, toplumun bütününü temsil etme veya yansıtma özelliği kaybolabilir.

 

 Toplum nedir?

 

 ‘Toplum’ kavramı, insanlararası ilişkiden çıkmaktadır. Toplumsal ilişki birey ve grupların birbirlerinin davranışları konusunda sürekli karşılıklı beklentilere sahip olması dolayısıyla az çok kalıplaşmış bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

 Başka bir değişle toplumsal ilişki; insan iletişiminin bir örüntüsüdür. Toplum ise, tplumsal ilişkilerin bir örüntüsüdür.

 Bir başka görüş, toplumu belirli insan gruplarından yola çıkarak tanımlamaktadır. Bu açıdan toplum, ortak bir yaşam biçimini paylaşan, belli bir coğrafi mekanda yaşayan kendilerini bir bütün olarak gören, karşılıklı etkileşim içinde bulunan insanların oluşturduğu en geniş gruplaşmadır.

 Bir diğer görüş, bir toplumu diğer toplumlardan ayıran siyasal bağıntı olduğunu söylemiştir.

 Siyasal bağımsızlık, belli bir grubu ayrı bir toplum olarak tanımlamaya ne ölçüde yetebilir? Zira siyasal kavram göreli bir kavramdır.

 

 Kısaca toplumun özelliklerİ şunlardır:

 

 1-Toplum, belirli bir toprağa bağlı insan grubudur.

 2-Toplumu belirleyen asıl özellik; kendine özgü bir kültürü olmasıdır. Burada kastedilen kültür, geniş anlamdadır. Yani insanların çalışarak topluma kattıkları maddi manevi her şeydir.

 3-Toplum, özgür bir gruptur. Herhangi bir grup içinde alt grup değildir. Kendisi bir gruptur.

 4-Toplumdaki kişiler birbirlerinin varlığının bilincindedir.

 5-Toplum büyük ölçüde yığınlardan oluşsa bile bu yığını bir arada tutan bağlar (temel çıkar, ortak amaç,dil, din, tarih birliği..)vardır. Dolayısıyla toplum bir bütündür.

 

 Sosyolojide kültür; insanların toplumda yaşamaları sebebi ileöğrendikleri şeylerin toplamıdır. Bu açıdan her toplumun kendine özgü bir kültürü vardır.

 Kültür belli gruplara ya da kişilere has olmayıp, bir toplumun üyeleri o toplumun kültürüne sahiptir.

 Bu konuda en önemli tanım E. Taylor’un yaptığı kültür tanımıdır. Ona göre kültür ya da uygarlık; bilgi, sanat, ahlak, hukuk, adet ve geleneklerle insanın, toplumun bir üyesi olarak kazandığı tüm yetenek ve alışkanlıklardan oluşan karmaşık bir bütündür. Yani insanın yarattığı ve kendinden sonraki kuşaklara aktarmak üzere ürettiği her şeydir.

 19. yüzyıl antropologları gibi Taylor da kültür ve uygarlığı, eşanlamlı kullanmaktadır.

 19. yüzyıl antropologları kültürü, insanın akıl ve becerisi geliştikçe gelişen evrimci bir anlayışla ele almışlardır.

 Zamanla kültür ve uygarlık ayrılmış, uygarlığın evrimsel niteliğini korumasına karşılık kültür, bir yaşam biçimi olarak nitelenmiştir. Bu anlamda en ilkel toplumların dahi karmaşık bir kültürleri olacağı ortaya çıkmıştır.

 Bu açıdan kültürü, sosyolojik açıdan şu şekilde tanımlayabiliriz:

 Kültür; bir toplumun üyeleri arasında paylaşılan, devredilen ve değişim süreci içinde bulunan öğrenilmiş davranış kalıplarıyla bu kalıpların ürünlerinin oluşturduğu bir yaşam biçimidir.

 Kültürler arasında büyük bir ayrılık görülmektedir. Çünkü bir toplumun hayat tarzı, o topluma özgü kurumlaşmış davranış biçimlerinden oluşur.

 Bir kültürel ortamda olumlu sayılan bir davranış, diğer bir kültürde kurallara aykırı sayılabilir.

 Bazı kültürlerin yüksek bir uyumluluk ve bütünleşme düzeyinde olmasına karşılık, bazı kültürler de çatışmalar, uyumsuzluklar görülebilir. Dolayısıyla herhangi bir insanı, toplumun davranışlarını anlamak isteyen sosyoloğun o toplum ya da grubun kültürünü incelemek gerekir.

 

 Kültür Süreçleri:

 

 Kültürleme; insanoğlunun çocuk veya ergin olarak, kendi kültüründe etkinlik kazanması ve eğitim süreci sırasında karşılaştığı bilinçli ve bilinç dışı tüm şartlanmalardır.

 Kavram, sosyal bilimcilerin kullandığı sosyalizasyon ya da toplumsallaşma anlamındadır. Ancak kültürleme, bu kavramdan daha geniş kapsamlıdır.

 Sosyalizasyon, yalnızca topluma uyum sağlayan bir süreç olduğu halde kültürleme, öteki bütün şartlanmaları da içine almaktadır. Öte yandan kültürleme, eğitim kavramından da daha geniş kapsamlıdır. Çünkü eğitim, kültürlemenin bilinçli, amaçlı ve istendik davranışlarını içermektedir. Oysa kültürleme tanımı gereği bilinçsiz ya da bilinç dışı yaygın, kendiliğinden, tesadüfi ve bireysel öğrenmeleri de kapsar.

 En geniş anlamıyla kültürleme; eğitim ve öğrenmedir.

 

 Kültürleşme; kültürel yayılma süreci ile gelen, maddi ve manevi unsurlarla başka kültürden birey ve grupların belli bir kültüre girmesi ve karşılıklı etkileşim sonucu her ikisinin de değişmesidir.

 Kavram olarak, kültürlemenin zıddı olan bir süreçtir. Kültürleme, insanoğlunun kendi kültüründen öğrendiklerinin tümünü kapsadığı halde kültürleşme, insanın başka toplumlardan öğrendikleri veya bir toplumun diğerinden edindiği unsurlar veya farklı toplumların karşılıklı olarak birbirinden etkilendiği süreçtir. Yani kültürleşme, iki veya daha fazla sayıdaki kültür grubunun aşağı yukarı sürekli ilişki ve etkileşim sonucunda gruplardan birisinin ötekine ait kültürel unsurları kabul etmesi, benimsemesi ve ortaya yeni bir kültür sentezinin çıkması süreci olarak tanımlanabilir.

 

Kültürel yayılma; belli bir toplumda dıştan içe doğru veya içten dışa doğru maddi ve manevi unsurların sürekli olarak yayılmasıdır. Başka bir değişle, bir kültür unsurunun, başka kültürlerde görülmesi olayıdır. Bu kültür unsuru bir üretim aracı olabilir. Örneğin, Batı kültürüne ait traktörün bizde kullanımı.

 

 Kültürlenme; belli bir toplumun alt kültürlerinden ya da farklı toplumlardan gelen birey ve grupların buluşması ve etkileşim süreci sonunda asıl kültür ve alt kültürlerde bulunmayan yepyeni sentezlere ulaşması.

 Örnek; Türközü’nde farklı kültürlerden gelen Yozgatlı ve Çankırılılar Ankara içinde yeni bir durum ortaya çıkarmıştır.

 

 Kültür şoku; bir kültürden başka bir kültüre giden bireylerin yeni kültüre gösterdikleri uyum güçlükleri, bunalımlar, tepkilerdir. Başka bir değişle, bir kültür unsurunun başka bir kültürün değerleri karşısında vurguna uğraması, şaşırması, garipsenmesidir.

 

 Zorla kültürleme; bir kültüre mensup birey ve grupların, başka gruplar tarafından kültürlerinin zorla değiştirilmesi sürecidir. Başka değişle, kuvvetli kültürün zayıf bir kültüre özelliklerini zorla kabul ettirmesidir.

 Örnek; Osmanlıda Sırp Çocuklarının zorla olmasa da Enderun mektebinde Osmanlı kültürü ile yetiştirilmesidir.

 

 Kültürel asimilasyon; bir kültürel sistemin başka bir kültürel sistemi giderek kendine benzetmesi, kültürel egemenliği altına almasıdır.

 Büyük bir kültür içinde yer alan küçük kültür eğer nicel ve nitel yönden değişmeye açık değilse o kültür içinde uzun süre kalamaz. Eğer kalacaksa küçük kültür, büyük kültürü benimsemek zorundadır.

 

 Kültür değişmesi; toplumun bütünü ya da bazı kurumları ile değişmesi sürecidir. Bütün kültürler kimi zaman hızlı kimi zaman yavaş olarak sürekli bir değişim içindedir.

 

 Sosyal Gruplar:

 

 Bu gruplar iki ya da daha fazla kişinin bir araya gelmesiyle oluşur. Genip anlamda sosyal grup; belli bir amaç ya da amaçları gerçekleştirmek için bir araya gelen, birbrlerinin varlığının farkında olan ve etkileşimde bulunan insanların oluşturduğu bir birliktir.

 

 Sosyal grubun özellikleri:

 

1-Karşılıklı etkileşim; grup üyeleri birbirinin varlığından haberdar.

2-Grup üyeleri arasında ortak amaçlar ve değerler sözkonusudur.

3-Grubun kendine özgü sosyal yapısı var. Kişilerin yerleri, pozisyonları belirlenmiştir.

4-Üyelerin uymak zorunda oldukları, bir takım kurallar var. Bu kurallar yazılı ya da yazısız olabilir.

5-Süreklilik vardır. Belli bir zamanda üyelerden oluşmuş bir gruptur.

6-Gruplar bazı üyeleri değişerek nesiller bayu devam edebilir.

7-Gerek kendi üyeleri gerekse başka gruplar tarafından, grubun varlığı kabul ediliyor.

 

  Sosyal gruplar dışında bir takım gruplar; ‘yığınlar’ var.

 

 Toplumsal yığınlar:

 

 Aralarında toplumsal birleştirici amaç olmayan ya da yüzeysel geçici olarak beraber olan insan kümeleridir.

 Örnek; mağazada alışveriş yapan insanlar. Buradaki insanlar birbirlerini tanımıyorlar, statü ve yer ayrımına da gitmiyorlar. Genellikle rastlantı ile oluşuyorlar. Çabuk dağılıyorlar ya da kendilerine yeni insanlar ilave edilmesi ile hacim ve görünüşleri değişiyor.

 

Yığınlar kendi aralarında üçe ayrılıyorlar:

 1-İzleyici ve dinleyici toplulukları.

 2-Kalabalıklar.

 3-Gösteri toplulukları.

 

 İzleyici ve dinleyici toplulukları; belirli bir süre için aynı yerde toplanan ve hepsi aynı uyarıcıya dönük insanlardan oluşur. Örnek; sinemedaki insanlar.

 Kalabalıklar; bir konserin ya da sinemanın bitiminde dağılmakta olan insanların oluşturduğu yığındır. Buradaki isanlar sadece yakınındaki insandan haberdardır. Aralarında hiçbir amaç yoktur.

 Gösteri toplulukları; bir amacın gerçekleştirilmesi, kamuoyunu etkilemek, belli bir inancı ya da kararlılığı ifade etmek için örgütlenmiş geçici yığınlardır. Örnek; mitingler.

 

 Toplumsal kategori:

 

 Belli bir toplumsal özelliği paylaşan kişiler, toplumsal açıdan belli anlamlı sonuçlara ve değerlere yol açabilecek nitelikte iseler bir toplumsal kategoriyi oluştururlar.

 Belirli gelir düzeyindeki kişiler, belli meslektekiler, köylüler, okul çağındakiler…belli toplumsal kategoriyi oluştururlar.

 Belli bir kategoriye giren kişiler, böyle bir kategorinin varlığından ya da böyle bir kategori oluşturduklarının farkında olmayabilirler. Aynı kategori içindeki insanlar, gerçek ilişki içinde olmazlar. Hatta birbirlerini tanımazlar fakat toplumsal açıdan analiz edilmeye konudurlar.

 

 Kitle:

 Aynı uyarıcıdan etkilenmekle beraber fizik yakınlığı bulunmayan kimselerin oluşturduğu toplumsal bir kategoridir.

 Belli bir kitleyi oluşturan kimseler, birbirleriyle etkileşim içinde olmazlar. Olsa olsa zevk, ilgi ya da uğraşta belli bir odakları olması nedeniyle başkalarından ayrılırlar. Örnek; aynı gazeteyi okuyanlar, aynı müziği sevenler…

 

 F. Tönnies, grupları; cemaat (birincil gruplar) ve cemiyet (ikincil gruplar) diye ikiye ayırır.

 

 Cemaatin özellikleri:

 

1-Birincil ilişkiler hakimdir; samimi, yüzyüze olan ilişkilerdir.

2-Bireyin tüm benliğiyle katılımı sözkonusudur.

3-Bireyin amacı kaybolmuş, grubun amacı bireyin amacı olmuştur.

4-‘Ben’ değil, ‘biz’ duygusu hakimdir.

5-Bireyler arasında samimi, duygusal yönü kuvvetli bir işbirliği var.

6-Toplumda rekabet, faydacılık yok, varsa da çok az.

7-Aile bağları kuvvetli.

8-Bireyler hem sayıca az hem de fiziki yakınlık içinde bulunuyorlar.

9-Tarımsal faaliyetler yaygındır.

10-Teknoloji ve uzmanlık yaygınlaşmamıştır.

 

 Cemiyetin özellikleri:

 

1-İkincil ilişkiler hakimdir. Samimi olmayan, resmi ilişkilerdir.

2-Kesitsel ilişkiler (sosyal hayatın yalnız bir bölümünü ilgilendiren ilişkiler) ve özel amaçların gerçekleştirilmesi sözkonusudur.

3-Gruba giriş-çıkış bireye bağlıdır.

4-Rekabetin, faydacılığın, bireyciliğin arttığı, aile bağlarının zayıfladığı bir gruptur.

5-Teknoloji ve uzmanlık yaygındır.

6-Bilinçli, amaçlı ve gönüllü olarak girişilen bir yaşam biçimi. Örnek; çeşitli ekonomik çıkar grupları.

7-Sözleşmeye dayalı ilişkiler hakimdir.

 

 Sosyal yapı; toplumdaki tüm ilişkiler, gruplar, kurumlar, sosyal statüler, sosyal yapının en küçük birimidirler.

 

 Sosyal statü; bireylerin toplum içindeki yeri, konumu. Bu statü toplum tarafından belirleniyor.

 Sosyal statü, bireyin özelliklerinin bağımsız olup, herkesin birden fazla statüsü vardır. Bir kişinin statülerine örnek; babalık, kocalık, vatandaşlık.

 Bir kişinin işgal ettiği statülerin tümü onun ‘statü takımı’dır.

 Sosyal statülerin bir diğer özelliği de, genelde her statünün bir başka statü ile ilişkide olması. Örneğin öğretmen statüsü; öğrencilik statüsüyle, annelik statüsü; çocukluk statüsüyle ilişkilidir.

 Statü onu işgal eden bireylere bir takım haklar ve sorumluluklar getiriyor.

 

 Statülerin fonksiyonu; istikrarlı sistemlerde herkesin belli kurallara göre hareket etmesini sağlar.

 Karşılıklı ilişkiler kuran ve belli statüleri işgal eden kişiler birbirine karşı ne gibi bir tutum takınmalarını saptayabilmektedir. Bu açıdan baktığımızda, bir sosyal sistem içinde her birey, diğer bireylerin davranışlarına karşı duyarlıdır.

 

 Kilit statü; sosyal yaşam içinde herkesin birden fazla statüsü vardır. Çünkü birey, birden fazla grubun üyesidir. Bu grupların her birinde birey, ayrı bir değerlendirmeye tabi tutulur. Dolayısıyla bir kimsenin hem polis hem öğrenci hem damat hem de baba statülerinde bulunması mümkündür.

 Genel olarak, toplumda başat bulunan gruptaki statünün bireyin kilit statüsünü oluşturduğu diğer statülerin buna bağlı kaldığı görülür. Ancak bireyin çeşitli statülerinden hiçbiri, gerçek toplumsal yaşamını tek başına belirleyemez. Çünkü birey içinde bulunduğu statülerin belirli bir birleşimi sonucu kendine belli bir yaşam düzeyi sağlar.

 

 Statülerin kazanılması:

 

 1-Doğuştan kazanılan statüler; ferdi çaba veçalışmayı dikkate almayarak birisine kalıtımsal olarak geçen statülerdir.

   *Biyolojik faktör; yaş (seçmenlik, memuriyet, askerlik…), cinsiyet, ırk, fiziki görünüş.

   *Aile ve soy zinciri; servet, eğitim, meslek, din, mezhep gibi bireyin statülerini etkiler. Belli bir alt kültürü çocuğa aktarır.

2-Sonradan kazanılan statüler; şahsi gayretle kazanılan statülerdir.

   *Eğitim; örneğin bizim toplumumuzda, aydın insan cahil insana göre daha yüksek bir statüye sahiptir. Eğitimin kendi başına statü olduğu da görülmüştür.

   *Meslek ve toplumsal fonksiyon; hemen her toplumda beden ve fikir etkinliğine dayanan mesleklerin aynı saygınlığı görmediği gözlenmiştir. Ayrıca ne tür fonksiyonlar önemli sayılıyorsa o toplumda, o fonksiyonları yerine getirenlerin statüleri de yüksek olmaktadır.

 Örneğin; askerlerin, işadamlarının, bürokratların, devlet ve siyaset adamlarının statülerinin çeşitli toplumlarda ve bir toplumun tarih içindeki çeşitli evrelerinde en önemli sırayı kazandığı görülmüştür.

 

 Sosyal rol:

 

 Sosyal statülerle yakından ilgili bir kavramdır. Sosyal rol, sosyal statünün dinamik yönüdür. Sosyal rol; sosyal yapı içinde her bir statüye tekabül eden haklar ve sorumlulukların şebekesi ve beklenen davranış örüntüsü olarak tanımlanabilir.

Rol; belli bir sosyal statüye ilişkin davranış kalıplarını belirler. Örneğin cinsel rol, kişinin erkek ya da kadın olması sebebi ile kendisinden beklenen ya da kendisinin gerçekleştirdiği davranışlardır.

 Statüye ilişkin sorumluluklar, haklar ve bireyin yapması gereken davranışlara; ‘rol beklentisi’ya da ‘ideal rol’ denir. Belli bir statüdeki bireyin, bu statü ile ilgili davranışları ise ‘rol edimi’ni oluşturur.

  Herhangi bir statüdeki bireyin edimleriyle bu statünün gereği olarak kendisinden beklenen davranışlar arasında belli bir ölçüde bir uyum vardır. Ancak bu uyum tam ya da sürekli olmayabilir. Kişilik özelliklerine, zamana ya da çevre şartlarına göre değişir.

 Birey bu rollerin gereği olan davranışlara kendi kişiliğinden özellikler katar ve dolayısıyla benzer statüde bulunan diğer bireylerden de gerçek rol davranışları sayesinde ayrılır. Rol beklentileri aslında soyutlamalardır ve statüyü dolduran kişiler değişse de bu beklentiler aynı kalır.

 Bir memurun emekliye ayrılması ve yerine başkasının tayin edilmesi, statüyü değiştirmediği gibi ona ilişkin beklentileri de değiştirmez.

 Buna karşılık önceki memurun statüsünün, beklentileri yerine getirirken dikkatli, tititz, sabırlı davrandığı sonrakinin ise atak, hızlı, düzensiz çalışması mümkündür.

 Her rol bir takım beklentilerden oluştuğuna göre ancak başka bir rol sayesinde tanımlanabilir. Çocuksuz ana-babadan, işsiz işverenden sözedilemez. Bu anlamda roller, hak ve görev dizilerinden oluşur. Ve bireyler arasında karşılıklı ilişkileri temsil ederler. Kral ve uyrukları, yargıçla sanık, babayla çocuk, hep karşılıklı hak ve görevlerden oluşan rollere sahiptirler. Dolayısıyla sosyal roller, yalnız davranışları düzenledikleri için değil, bireylere başkalarının davranışlarını tahmin ederek kendi davranışlarını bunlara göre ayarlamak gibi yardım sağladıkları için de önemlidirler.

 Roller arasındaki ilişkiler yalnız saygı, itaat gibi genel davranış örüntülerini sağlayan değerlerle tanınmazlar. Belli statülerdeki kişiler nasıl davranması gerektiğini gösteren kurumsal düzenlemelerle özel olarak da belirtilirler.

 Örneğin milletvekilleri, yargıçlar, doktorlar bu görevin gereği olan rolleri, nasıl yerine getireceklerini gösteren bir and içerler.

 

 Rol takımı; tek bir sosyal pozisyon etrafında kümelenen bazıları, çatışan bazılarıyla tamamlayıcı nitelikteki bir takım rollerdir. Kişinin oynadığı rollerin tümüdür.

 

 Rol çatışması; kişinin tek bir rol veya rol takımı içinde çatışan unsurlarla karşılaşması durumudur.

 Birey rol davranışları sırasında, çatışan baskılar altında bulunabilir. Bu baskılardan bazıları rolün değişik ve tutarsız davranışları gerektirmesinden doğabilir.

 Örneğin, belli bir rolün hem dostluğu ve yakınlığı hem de tarafsız değerlendirmesi mümkündür.

 Rol çatışmasının bir başka şekli de, kişinin üyesi olduğu toplumun, gruptaki rolünü, bir başka gruptaki rolü ile bağdaştırılması imkanı olmadığı hallerde ve o ölçüde ortaya çıkar.

 Örneğin, kişinin adam öldürme konusundaki etik değerleri, asker olmasıyla ve savaşa katılması halindeki görevleriyle çatışabilir. Yine din ile meslek hayatındaki roller çatışabilir.

 

 Roller arası pekiştirme:

 

 Diğer statülere ilişkin rollerin birbirini güçlendirici ya da destekleyici etkilerde bulunmasıdır. Örnek, avukatlık mesleğiyle ilgili rollerden bazıları öyle bir özellik taşır ki, bu rollere uyum sağlayan bir kişi kolaylıkla siyasi rollere geçebilir. Ayrıca, mesleki rollerin yerine getirilmesi sırasında kazanılan bazı yetenek ve ustalıkların siyasal olana transfer edilebildiği gözlenebilmektedir.