Bilgeler Aynı Yöne Yürüyor-Ahmet Ağı

 

 TANZİMAT DÖNEMİ ve DÜŞÜNCE AKIMLARI:

 

 Kapütülasyonların verilmesindeki amaçlar:

 İlk kapütülasyonların verilmesi, “adalet mülkün temelidir” fikrine dayanmaktadır. Fatih bu nedenle, tüm azınlıklara hümanist haklar tanımıştır. Yani din, dil, örf-adet gibi haklarına dokunmamıştır. Fatih, kendi imparatorluğu içinde azınlıklara tanıdığı hakların/kapütülasyonların 1740 kapütülasyonları boyutuna erişebileceğini tahmin edememiştir.

 Kanuni’nin Fransızlara verdiği kapütülasyonlar, yukardaki sebebten ve Batıda güçlenen Fransa’yı kendine dost edinmek ve Avrupadaki Roma imparatorluğu kalıntılarını parçalamak için verilmiştir.

 Kanuni ve 15. Lui’nin ölümünden sonra bu kapütülasyonların süresiz olarak verilmesi, Osmanlının istediği zaman bu kapütülasyonları kaldırabileceğini sanırken kendi kendine zorunlu hale getirmiştir. Sonrasında bu kapütülasyonların İngilizlere ve Hollandalılara da verilmesi, bu ülkelerin gemilerinin Osmanlı sularında vergi ödemeden serbestçe dolaşmaları ve istedikleri gibi bir pazara sahip olmalarını olanaklı kılmıştır.

 Yabancı sermayenin Osmanlı imparatorluğuna girmesi, azınlıkların imtiyazları artırılarak hem içten hem dıştan korunmasıyla, ticaret gayri Müslimlerin eline geçmiş, Türkler fakirleşmiştir.

 Fransa’nın Mısır’daki hakları meşrulaştırılmıştır.

 Tanzimat dönemine işte bu şekilde, verilen kapütülasyonların ağırlığı altında, kendini tasfiye edecek şekilde girmiştir. Dış borçlar ödenemeyecek denli artmıştır.

 Tanzimat döneminde gerilemenin sebebleri araştırılmış ve görülmüş ki, Osmanlı son zamanlarda her girdiği savaştan yenik çıkmış. Gerilemenin sebebi, ordunu bozulmasındandır denilmiş ve Batıdan adam getirilerek ordunun ıslah edilmesine çalışılmıştır. Batılılaşma da böylece başlamıştır. Ancak bu sadece askeri planda kaldığından sonuç da verimsiz olmuştur.

 Tanzimat fermanıyla azınlıklara tanınan hakların artırılması ile Batılı devletlerin güveni kazanılmak istenirken durum daha da kötü olmuştur.

 Lale devrinde ise, imparatorluğun ileri gelenleri zevke sefaya dalmışlardır. Diğer yanda ise halk, başıboş, aç ve sefil bir durumdadır. Bu durum, Kabakçı Mustafa ve Patrona Halil isyanlarına yol açmıştır.

 Ayrıca bu dönem kendine zıt olarak bazı yenileşme hareketlerini de beraberinde getirmiştir. Örneğin matbaa, bu dönemde girmiştir.

 Islahat hareketleri III. Selim ve II. Mahmut döneminde önemle ele alınmış, Batının çağdaş denilen kurumları başta askeri olmak üzere ve birkaç alanda da bu kurumlar aynen alınmıştır.

 Ancak Batının tekniği çoğu kez, ‘gavur icadı’ denilerek benimsenmemiştir.

 Sonunda padişah ve vezirlerin öldürülmesine kadar gidilmiştir.

 Osmanlı bu durumdayken, Batı tam aksine çok büyük ilerlemeler katetmiştir. Özellikle Galile, Kopernic, Newton gibi düşünür ve bilim adamlarının buluşları, coğrafi keşifler ve Rönesansla birlikte; bilimde, teknikte çok büyük ilerlemeler sağlamışlardır.

 

 Tanzimat dönemi düşünce akımları:

 

 ØTanzimat döneminin tipik özelliği; ‘ikilik’lerdir.

 -Şer’i mahkemeler ve mecelle.

 -Mahalle mektebi – ilkokul.

 -Medrese – ortaokul / lise.

 -Alaturka müzik – alafranga müzik.

 Batıdan alınan kurumlarla yerli kurumlar karşı karşıya gelir. Halen de aynı çelişkiler devam etmektedir.

 Tanzimat dönemi ruhsal kaypaklığımızın pekiştirilmesidir.

 Øİkincisi, odevrin yazarlarında, edebiyatçılarında bir ekol kimliği yok. Bir gün La Foten’i okuyor ve kendi eseri gibi adapte ederek çeviriyor. Yarın naturalist bir eseri okuyup, yine kendine adapte ederek çeviriyor. Kozmopolit bir edebiyat dünyası.

 ØIslahat fermanıyla azınlıklar yönetime alınmaya başlanmıştır. Hem bütün azınlıkları bir arada tutmak istiyor hem de özgürlükten bahsediyor. Bu dönemde Şinasi, milliyetçilikten sözetmeye başlamıştır.

 Øİdareci azınlıklar tarafından birçok para dışarı gitmiştir. Böylece devlet ekonomisi fakirleşmiş, dış borçlar artmıştır.

 ØMatbaa ortaya çıkmış ancak bilimsel ve felsefi eserler yerine daha çok dini eserler basılmıştır.

 ØSansür de yine bu dönemde ortaya çıkmıştır.

 ØKontür aydınlar, Jön Türkler de bu dönemde ortaya çıkmıştır. İlk defa Jön Türkler hem Batılılaşmak istiyor hem de devleti eleştiriyorlar. Amaçları; mutlakiyeti, meşrutiyete çevirmek. Buna karşılık Osmanlı da Kanuni Esasiyi (1876) kabul etmekten başka bir şey yapmamıştır.

 Jön Türkler kendi aralarında dahi anlaşamazlar ancak Batıda bir düşünce akımı oluşturmaya çalışırlar. Jön Türkler içinde en aydını Ali Suavi’dir.

ØBütün bu keşmekeşliğe rağmen toplumda az da olsa bir aydınlanma başlar. Sanat ekolleri yerleşmeye başlar; “sanat, sanat içindir”, “sanat, halk içindir” gibi.

 Şinasi’ye göre akıl, fanatizmi ve cehaleti yenen tek silahtır. Akıl olmadan bu kötü durumdan kurtulamayız. Onda özgürlük fikri yoktur, olsa bile bugünkü anlamda değildir. Ayrıca onda rejim değiştirme fikri de yoktur. O sadece bir milliyetçidir.

 Oysa Suavi’de hem özgürlüklerden hem de rejim değiştirmeden sözeder. Bir başka düşünür Münif  Paşa’dır ki, ilk ansiklopedist eser yaklaşımını getiren kişidir.

 ØBu dönemde genelde aydınlar halktan kopmuştur ancak halkı aydınlatmak için uğraşan idealistler de yok değildir.

 ØCenevizlilerden gelen ve Pera hayatı yaşayan Levanten bir grup yanında “hem Batılılaşalım hem İslamlaşalım hem de Türkleşelim” diyen uzlaşmacı bir grup ortaya çıkar.

 ØBugünkü zıtlıklar Tanzimatın bir sonucudur. Tamamen kozmopolit bir durum. Batıya gitmiyorsun, Batıyı kendine olduğu gibi getiriyorsun.

 

  I. MEŞRUTİYET:

 

 I.Meşrutiyet 1876’da başlayıp aynı yıl bitmiştir.

 Bu dönemin özellikleri:

 Øİlk kez ‘anayasa’ kavramının gündenme gelmesi ve uygulanması (Kanuni Esasi).

 Øİlk kez meclis kavramının ortaya çıkması.

 ØBatı felsefesine uygun bir felsefenin adapte edilmeye çalışılması.

 Øİnsan ve değeri bu dönemde Batılı düşünürleri kendilerine adapte ederek ortaya konulmaya çalışılıyor.

 ØBu dönem bir geçiş dönemidir. II.Meşrutiyete zemin hazırlar.

 ØOsmanlıcılık, Türkçülük, İslamcılık ve Batıcılık bir tür yöntemdir. Amaç, batılılaşmaktır. Bunlar Batılılaşmayı sağlayacak olan yöntemlerdir.

 ØII.Abdülhamit’in baskıcı yönetimine karşı daha fazla özgürlük isteyen Jön Türklerin çalışmaları çok yüzeysel kalmıştır.

 Meşrutiyetin büyük devlet adamlarından Mithat Paşanın amacı, Kanuni Esasinin kabul edilerek Meşrutiyetin ilan edilmesiydi. Abdülhamit bunları kabul ederek padişah olur ancak daha sonra gerekenleri yapmaz. Mithat Paşa da sadrazam olur. Fakat Kanuni Esasiye göre padişahın “tehlikeli gördüğü kişileri yurtdışına sürme yetkisi”ne dayanarak Mithat Paşayı sürgün eder.

 ØMeşrutiyet köklü bir girişim olmamasına karşılık ilk defa anayasa niteliğinde olan ‘Kanuni Esasi’nin kabulüyle bir dönüm noktası oluşturur.

 ØKöklü değişikliklerin olmayışı, kafaların berrak olmayışıdır. Maalesef hala da değildir.

 

 POZİTİVİZM:

 

 Pozitivizm bize iki şekilde gelmiştir:

 1-Birebir yani yorumsuz bol miktarda bozuk Fransızca çevirilerle.

 2-Bir kokteyl şeklindekişisel görüşmüş gibi sunularak. Ancak daha sonra anlaşılmıştır ki, bunların bir kısmı pozitivizm bir kısmı da materyalizm.

 Pozitivizm bizde ilk felsefe olduğundan moda haline gelmiştir. Ancak bu arada pozitivizm ile islamı birleştirememe endişesi de vardır.

 Türkiyedeki en büyük pozitivist Ahmet Şuayip’dir. Meşrutiyetten sonra A.Şuayip, M.Cavit ve Rıza Tevfik tarafından çıkarılan ‘Ulumu İktisadiye ve İçtimaiye’ dergisi Türkiye’de ilk kez denilebilecek felsefi bir hareket doğurmuştur.

 Tevfik Fikret’e göre, buhran ve bozukluğun nedeni; Batılılaşmanın köklü olmaması, samimiyetsiz, ikiyüzlü politikacılıktır.

 Mehmet Akif’e göre ise; inançlardan, geleneklerden uzaklaşma ve Batılılaşma hareketleri buhranı ve bozukluğu yaratmıştır.

 Buhranın nedenini iktisadi şartlara bağlayanlar ise, kurtuluşu toplumculukta aradılar.

 Ahmet Şuayip’e göre cemiyetin şartları, hayatın kanunlarına bağlıdır. Ona göre evren kuruluş halinde geniş bir cemiyettir. Öyleyse cemiyet ilmi bütün ilimlerin başı ve hepsinin özetidir. Ona göre siyasi kuvvet, toplumsal evrimin bir eseridir. Ve evrim, devrimden üstündür. Evrim; genel kural, devrimse, istisnadır.

Reform zamanında yapılmaz ise ihtilal kaçınılmaz olur.

 

 İlk önce Osmanlının gerileme sebeblerin araştıran Prens Sabahattin ise, Osmanlının bu buhran ve gerilemeden kurtulması için ‘ademi merkeziyetçilik’ teorisini öne sürer.

 “Eğer umumi hayatta, özel hayat düzeltmeleri hedef alınmazsa devlet kurumlarının neresini düzeltmeye kalkarsak kalkalım hiçbir sonuca ulaşamayız”.

 

 Asaf Nefi ise, toplumların tarihinde üç esasın egemenliğinde sözeder:

 1-Şahsı korumak, bütünü devam ettirmek.

 2-Daha iyi bir yer kazanmak için rekabet etmek.

 3-Başkalarından daha üstün ayrıcalıklar kazanmak için sınıf mücadelesi yapmak.

 Ona göre toplumsal sorunlar ezenler ile ezilenler arasındaki mücadele de toplanır.

 “Sorunları çözmek için insanların faziletli olmaları değil, fikirlerinin değişmesi gerekir”.

 

 Bedri Nuri, ilk kez sosyal bilimleri sınıflandıran ve ilk sosyolojik araştırmayı yapan kişidir.

 

 Batıdaki düşünürlerin bizdeki temsilcileri şöyle ifade edilebilir:

A.Comte àAhmet Rıza

Durkheim à Ziya Gökalp

Le Play, Demolins à Prens Sabahattin

Biyo-organikçi; F.Spinos à Ahmet Şuayip, Bedri Nuri

 

 Pozitivizm bize, felsefenin ne kadar sürdürülebileceğini göstermiştir.

 

 

 II.MEŞRUTİYET:

 

 Gerek I.Meşrutiyette olsun gerekse II. Meşrutiyette olsun amaç; devleti kurtarmak yani bir idari, siyasi sistem ortaya koymaktır. Ve bir pozitivist felsefe hakimdir.

 Bu dönemde düşünürler büyük bir okuma, düşünme döneminde olduklarından kafaları son derece karışıktır. Aynı düşünür birkaç görüşe birden girebiliyor. İktidara ve mevcut düşünceye muhalefet başlamış, tüm kirli çamaşırlar bir bir ortaya dökülmektedir.

 Emrullah Bey ve Mustafa Satı Bey arasında çatışmalar sürüp gider. Emrullah Bey, eğitimde reforma üniversitelerden başlayalım der, Mustafa Satı Bey ilkokuldan der.

 Bu dönemdeki felsefenin başlangıcı ahlakçılarla ortya çıkıyor. Ancak buradaki ahlak, etik anlamda değil, moral anlamdadır.

 Bu ahlak anlayışı; pozitivist, Levanten bir ahlak anlayışıdır. Bu moralizm, aydın geçinenlerin ahlakıdır.